Γιατί δεν απαντάει με λεπτομέρειες και καθαρό λόγο η Ι. Μητρ. Πειραιώς αν στην περίπτωση της αγιοκατάταξης της γερόντισσας Γαβριηλίας εκπληρώθηκαν οι προϋποθέσεις αγιοκατάταξης της: α) η εκπεφρασμένη και αποδεδειγμένη ακραιφνής ορθόδοξη πίστη, του προς αγιοκατάταξη προσώπου, χωρίς την παραμικρή απόκλιση και σκιά, β) η αποδεδειγμένη χάρη της θαυματουργίας, εν ζωή και μετά την κοίμησή του, μακριά από υποκειμενισμούς και αόριστες φημολογίες, γ) η μετά την κοίμησή του αφθαρσία, ή ευωδία, ή μυροβλυσία των λειψάνων του, δ) η φανέρωση, διά θαυμαστών αποκαλύψεων της αγιότητάς του, σε ευσεβείς και ενάρετους ανθρώπους, ε) η απόλυτα βεβαιωμένη αγία και ενάρετη ζωή του, από το εκκλησιαστικό σώμα, και στ) η παρέλευση αρκετού χρόνου, ακόμη και εκατό, για αγιοκατάταξη, από την κοίμησή του, ώστε να μην υπάρχουν στη ζωή, συνδεόμενα συναισθηματικά με αυτόν πρόσωπα.
Αν εκπληρώθηκαν τότε είναι Αγία. Άν δεν εκπληρώθηκαν, τότε τί; Με αυτά τα θέματα δεν παίζουν. Όσο για τον καλύμνιο ιερέα του Facebook που μας ειρωνεύεται και μας απαξιώνει χωρίς επιχειρήματα, τον ενημερώνουμε, ότι είναι καθήκον του πιστού να εξετάζει τα της Εκλησίας (όταν μάλιστα τα αμφισβητούν και ολόκληρες Ι. Μητροπόλεις). Το ποίμνιο πρέπει να μάθει και αν όλα είναι ΟΡΘΑ τότε να υπακούει και να τιμά!
Α.Τ.
Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΚΑΙ Η ΚΑΚΟΔΟΞΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΓΙΟΤΗΤΟΣ
ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ
ΓΡΑΦΕΙΟ ΕΠΙ ΤΩΝ ΑΙΡΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΑΡΑΘΡΗΣΚΕΙΩΝ
Εν Πειραιεί τη 23η Οκτωβρίου 2023
Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΚΑΙ Η ΚΑΚΟΔΟΞΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΓΙΟΤΗΤΟΣ
Μια αγιοκατάταξη τελευταία, αυτή της μακαριστής μοναχής Γαβριηλίας Παπαγιάννη, προκάλεσε αρκετό θόρυβο και δημιούργησε πολλά ερωτηματικά και επιφυλάξεις, εάν πράγματι πληρούνται οι προϋποθέσεις και τα κριτήρια αγιοκατατάξεώς της εξ’ απόψεως ορθοδόξου διδασκαλίας. Γι’ αυτό το λόγο αποφασίσαμε να συντάξουμε την παρούσα ανακοίνωσή μας, με σκοπό την υπεύθυνη ενημέρωση του ορθοδόξου πληρώματος και τη διάλυση των όποιων θέσεων, επηρεασμένων από τις πολυποίκιλες σύγχρονες αιρέσεις και ιδίως από την παναίρεση του Οικουμενισμού.
Η λέξη άγιος παράγεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα άζω, που σημαίνει φοβάμαι, σέβομαι, τρέμω, τιμώ. Σημαίνει ακόμη αυτόν που είναι απόλυτα ιερός και αγνός λατρευτικά και ηθικά. Ως άγια χαρακτηρίζονται και τα αντικείμενα που ξεχωρίζονται από τα υπόλοιπα, (κυρίως στη λατρεία), για να αφιερωθούν στον Θεό[1]. Στον αρχαίο Ελληνισμό η αγιότητα συνδέεται με τη δύναμη, μ’ αυτό που προκαλεί ταυτόχρονα έλξη και φόβο. Στην Εβραϊκή γλώσσα, στην εποχή της Παλαιάς Διαθήκης, η αντίστοιχη σημιτική λέξη, που μεταφράζεται από τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα με τη λέξη άγιος, είναι το godes, που συγγενεύει με την ασσυριακή kuddushu και που δηλώνει κόβω, χωρίζω, διακρίνω ριζικά, καθαιρώ, (εξ’ ου και η σύνδεση της αγιότητος με την καθαρότητα και αγνότητα)[2].
Η λέξη άγιος αποδίδεται επίσης στον ίδιο τον Θεό, (π.χ. άγιο Πνεύμα, αγία Τριάδα)[3], επειδή η αγιότητα είναι βασική ιδιότητα του Θεού, ο Οποίος είναι ο «μόνος άγιος ο εν αγίοις αναπαυόμενος». Αλλά συχνά αποδίδεται και σε ανθρώπους, οι οποίοι έχουν ανακηρυχθεί από την Εκκλησία ως άγιοι, καθαγιασμένοι από το Θεό. Γι’ αυτόν τον αγιασμό των πιστών ομιλεί ο Χριστός στην αρχιερατική προσευχή Του: «υπέρ αυτών εγώ αγιάζω εμαυτόν, ίνα και αυτοί ώσιν ηγιασμένοι εν αληθεία»[4]. Δηλαδή προσφέρω τον εαυτό μου θυσία, ως θύμα άμωμο, εις το επί του σταυρού θυσιαστήριο, ώστε δυνάμει του αίματος της θυσίας αυτής να γίνουν μέτοχοι του αγιασμού και της σωτηρίας που πηγάζει από αυτήν και οι όλοι οι ανά τους αιώνες μαθητές. Ο Θεός μας καλεί να γίνουμε άγιοι: «Άγιοι γίνεσθε, ότι εγώ άγιός ειμι»[5].
Στην Καινή Διαθήκη, στα αποστολικά χρόνια, ένα από τα ονόματα που έλαβαν οι χριστιανοί, προτού επικρατήσει το όνομα «χριστιανός», ήταν το όνομα «άγιος». Ο Απόστολος Παύλος χρησιμοποιεί συχνά στις επιστολές του τον όρο «άγιος» και «άγιοι» για τους πιστούς, όπως: «τοις εν αγίοις τοις ούσιν εν Εφέσω»[6], «πάσι τοις αγίοις εν Χριστώ τοις ούσιν εν Φιλίπποις»[7], «τοις εν Κολοσσαίς αγίοις»[8] «πολλούς των αγίων εγώ εν φυλακαίς κατέκλεισα την παρά των αρχιερέων εξουσίαν λαβών»[9], κ.λ.π. Στη χριστιανική μας πίστη άγιοι είναι όλοι όσοι αναγεννήθηκαν στην Ιερή Κολυμβήθρα με το άγιο Βάπτισμα, έλαβαν την δωρεά και τη σφραγίδα του Αγίου Πνεύματος με το άγιο Χρίσμα και ενώθηκαν με τον Λυτρωτή μας Χριστό και τους άλλους πιστούς σε ένα σώμα, δια των αγίων Μυστηρίων και κυρίως διά της Θείας Ευχαριστίας.
Ως αγίους ορίζουν και οι αιρέσεις πρόσωπα δικά τους όπως και οι διάφορες θρησκείες του κόσμου, επί τη βάσει δικών τους κριτηρίων. Όμως πραγματικούς αγίους αναδεικνύει μόνον η Ορθόδοξη Εκκλησία μας, η μοναδική και αληθινή Μία, Αγία, Καθολική και Αποστολική Εκκλησία του Χριστού, όπου ενεργεί η Θεία Χάρις, η οποία εξαγιάζει τους πιστούς. Αυτό σημαίνει ότι η πραγματική αγιότητα είναι απαραίτητα συνδεδεμένη με την ορθή και απαραχάρακτη πίστη, όπως αυτή μας έχει αποκαλυφθεί στην Θεία Αποκάλυψη, όπως ερμηνεύτηκε και διδάχθηκε από τους θεοφόρους Πατέρες και όπως διατυπώθηκε στους όρους και τις αποφάσεις των Οικουμενικών και Τοπικών Συνόδων. Κατόπιν αυτού αγιότητα εκτός της Εκκλησίας, στις αιρέσεις και στις θρησκείες του κόσμου, δεν υπάρχει, όπως δεν υπάρχει και σωτηρία, όπως διακηρύσσει ο μεγάλος Πατέρας και Διδάσκαλος της Εκκλησίας μας, άγιος Κυπριανός Καρχηδόνος (+258): «εκτός της Εκκλησίας δεν υπάρχει σωτηρία».
Δυστυχώς στις τραγικές και εσχατολογικές ημέρες μας, όπου κυριαρχεί το δαιμονικό πνεύμα της «Νέας Εποχής» και της παναιρέσεως του Οικουμενισμού, έχει αμβλυνθεί αυτή η θεμελιώδης αρχή. Εκκλησιαστικά πρόσωπα, υψηλά ιστάμενα, έχουν διαβρωθεί επικίνδυνα από τον θρησκευτικό συγκρητισμό και διδάσκουν «εν παντί καιρώ και τόπω» «έτερον ευαγγέλιον»[10]. Στρατευμένοι και προσδεμένοι στο άρμα του Οικουμενισμού, ακυρώνουν τη δισχιλιόχρονη Παράδοση της Εκκλησίας, τις άγιες Συνόδους και τους θεοφόρους Πατέρες, διδάσκοντας ότι δήθεν «η Ορθόδοξος Εκκλησία δεν έχει το μονοπώλιο της σωτηρίας», ότι «δεν ταυτίζονται τα κανονικά όρια της Εκκλησίας με τα χαρισματικά», ότι «υπάρχει σωτηρία και εκτός της Εκκλησίας» στις αιρέσεις και στις θρησκείες του κόσμου! Έχουμε ήδη αναφερθεί σε παλαιότερες ανακοινώσεις μας γύρω από τις παρά πάνω κακοδοξίες και παραπέμπουμε εκεί τους αναγνώστες μας για περισσότερα στοιχεία. Εδώ περιοριζόμαστε να υπενθυμίσουμε την απαράδεκτη διακήρυξη του Σεβ. Αρχιεπισκόπου Αμερικής κ. Ελπιδοφόρου, ο οποίος ομιλώντας ως εκπρόσωπος του παν. Οικ. Πατριάρχου στις 15 Ιουλίου 2021 στη Νέα Υόρκη στη Διεθνή Διάσκεψη Κορυφής για τη Θρησκευτική Ελευθερία, διεκήρυξε ότι όλες οι θρησκείες είναι: «…μυριάδες μονοπάτια που οδηγούν στο ίδιο μέρος. […] Το να βλέπεις την πνευματική βάση του κράτους σημαίνει να δημιουργείς διαστρωμάτωση της κοινωνίας σε θρησκευτικές γραμμές, πνευματικό απαρτχάιντ, αν θέλετε. Το αποτέλεσμα είναι μια μονολιθική κοινωνία ανένδοτη στη διαφορετικότητα. […] Όταν ανυψώνετε μια θρησκεία πάνω από όλες τις άλλες, είναι σαν να αποφασίζετε ότι υπάρχει μόνο ένα μονοπάτι που οδηγεί στην κορυφή του βουνού, […] αλλά στην πραγματικότητα, απλά δεν βλέπετε μυριάδες μονοπάτια που οδηγούν στο ίδιο μέρος, γιατί περιβάλλεστε από βουνά προκαταλήψεων που σας κρύβουν την θέα»[11].
Μια από τις δεκάδες οικουμενιστικές πλάνες είναι ότι άγιοι αναδεικνύονται και εκτός της Εκκλησίας, στα σχίσματα, στις αιρέσεις και στις θρησκείες του κόσμου! Όπως μετέδωσε η ανταποκρίτρια του ΑΝΤ1 στην Τουρκία, κ. Άννα Ανδρέου, ο παν. Οικ. Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος σε επιστολή του προς τον Επικεφαλής των Θρησκευτικών Υποθέσεων της Τουρκίας κ. Αλί Ερμπάς ανέφερε: «Αγαπητέ καθ. Δρ. Αλί Ερμπάς, καταδικάζουμε έντονα τις βάναυσες, αλαζονικές και ασεβείς επιθέσεις κατά του Ιερού Κορανίου, πρώτα στη Σουηδία και μετά στην Ολλανδία μέσα σε μία εβδομάδα. Πιστεύουμε ειλικρινά ότι η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων είτε στη Σουηδία είτε στην Ολλανδία καταδικάζει αυτές τις πρωτόγονες συμπεριφορές και αυτούς που τις διέπραξαν μέσα από την καρδιά τους…Από την άλλη πλευρά, είναι αναγκαίο τέτοιες πράξεις κατά των θρησκειών και των αγίων των θρησκειών να τιμωρούνται με τον πιο σκληρό τρόπο από τα κράτη και το νόμο, χωρίς να καταφεύγουμε σε υπεράσπιση του τύπου είναι ‘τρελός’ ή ‘αδαής’, καθώς προβλέπεται ότι τέτοιες πράξεις μπορούν να δημιουργήσουν διχόνοια στις κοινωνίες».[12]!
Να σημειώσουμε επίσης, ότι η έννοια της αγιότητας και των αγίων στους αιρετικούς ουδεμία σχέση έχει με αυτή της Εκκλησίας. Για τον αιρετικό Παπισμό άγιος θεωρείται ο «καλός άνθρωπος» και σωτηρία, «η ηθική επιβράβευση μετά θάνατον των καλών ανθρώπων». Αποκλειστικό κριτήριο για τις σωρηδόν «αγιοποιήσεις» από τον «Πάπα» είναι η «ηθικότητα» των προς «αγιοποίηση» προσώπων, με εξαίρεση, βέβαια, την αγιοποίηση του καρδιναλίου της Κροατίας Α. Στέπινατς ως επιβράβευση για τη γενοκτονία των 880.000 χιλιάδων Σέρβων ορθοδόξων αδελφών μας. Για τους αιρετικούς Προτεστάντες «άγιοι» είναι όλοι οι «πιστοί». Δεν αποδίδουν τιμή σε κανέναν «άγιο», ως δήθεν «αντίθετο προς την αγία Γραφή», παραβαίνοντας τις αποφάσεις της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου, που αναφέρονται στην τιμητική προσκύνηση των αγίων λειψάνων των αγίων και των αγίων εικόνων τους.
Την ορθόδοξη διδασκαλία περί αγιότητος και αγίων μας δίδει ο μεγάλος και κορυφαίος θεολόγος της εποχής μας ο μακαριστός πρωτ. κυρός Ιωάννης Ρωμανίδης σε ένα χαρακτηριστικό και διαφωτιστικό απόσπασμα από κείμενο του: «Άγιοι λέγονται όλοι όσοι, κατά διαφόρους βαθμούς, μετέχουν της αγιοποιού-θεοποιού ενεργείας του Θεού. Στην κατηγορία των Αγίων συγκαταλέγονται οι Προφήτες, οι Απόστολοι, οι Πατέρες και όλοι οι δια μέσου των αιώνων φίλοι του Χριστού, όσοι μετέχουν της φωτιστικής και θεοποιού ενεργείας του Θεού, μεταξύ τών οποίων οι μάρτυρες, οι όσιοι ασκητές, κληρικοί και λαϊκοί, άνδρες και γυναίκες, νέοι και ηλικιωμένοι. Όλοι αυτοί λέγονται Άγιοι. Άγιοι δεν είναι οι καλοί άνθρωποι, αλλά όσοι συνδέονται με τον άσαρκο και σεσαρκωμένο Λόγο, τον Χριστό. Η αγιότητα είναι το κοινό γνώρισμα όλων των Προφητών, Αποστόλων, Πατέρων, Μαρτύρων, Ασκητών. Όλοι είναι Άγιοι, διότι έχουν την αγιοποιό ενέργεια του Θεού, και είναι Πατέρες, διότι γεννούν πνευματικά παιδιά»[13].
Σε άλλο σημείο ο μακαριστός π. Ιωάννης Ρωμανίδης διευκρινίζει ότι κάθε είδους κοσμικού τύπου ευγένεια και ηθικισμός δεν αποτελεί τεκμήριο αγιότητος για την Ορθόδοξη πίστη μας: «Η αγιότητα δεν έχει μια ουμανιστική και ηθικολογική έννοια, αλλά θεολογική. Άγιοι είναι όσοι θεραπεύθηκαν πνευματικά, δηλαδή όσοι, αφού η καρδιά τους καθαρίσθηκε, έφθασαν στον φωτισμό του νου και την θέωση. Αυτοί είναι τα πραγματικά -ενεργεία- μέλη του Σώματος του Χριστού. Υπάρχει η αντίληψη σήμερα ότι αν είναι κανείς καλός άνθρωπος, νομοταγής κλπ., τότε είναι καλός Χριστιανός, υποψήφιος άγιος. Οπότε, όλες οι γιαγιάδες μας και οι παππούδες μας είναι υποψήφιοι Άγιοι. Αυτά, βέβαια, με τα κριτήρια των ηθικολόγων….Στην πατερική θεολογία όμως υπάρχει άλλη αντίληψη. Όποιος θεραπευθή, αυτός ο θεραπευμένος είναι άγιος. Διότι άγιος στην πατερική παράδοση σημαίνει ένας θεραπευμένος άνθρωπος και τίποτε άλλο»[14].
Επίσης προσθέτει: «Οι βίοι των Νεομαρτύρων είναι μια απόδειξη ότι η κατάσταση του φωτισμού, όπως υπάρχει στην αρχαία Εκκλησία στα χρόνια των διωγμών, συνέχιζε να υπάρχη ως καρδιά της Ορθοδοξίας κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Αυτή η δύναμη του πιστού να υποστή τα μαρτύρια, είναι εκείνο που έσωσε την Ορθοδοξία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και δεν τουρκέψανε όλοι οι Ρωμηοί. Οι περισσότεροι Ρωμηοί τουρκέψανε. Η μικρή μειοψηφία που είχε μείνει, γιατί δεν τούρκεψε; Είχε πολλή εμπιστοσύνη στους Αγίους της Εκκλησίας, ότι είναι φορείς της θείας Χάριτος και ότι μέσα τους υπήρχε πραγματικά η θεία δύναμη. Και τι είναι θεία δύναμη; Είναι η δύναμη αυτή να μπορή να υποστή όλα τα μαρτύρια και τα βασανιστήρια του σώματος για να μην αρνηθή τον Χριστό. Αυτό ήταν απόδειξη της ορθής πίστεως»[15].
Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ναυπάκτου κ. Ιερόθεος παρατηρεί: «Επομένως, οι Άγιοι δεν είναι οι καλοί άνθρωποι, αλλά οι θεούμενοι. Υπάρχουν μερικοί που υποκρίνονται τον Άγιο, αλλά αυτοί στην πραγματικότητα είναι υποκριτές-λαοπλάνοι. Ακόμη και οι αιρετικοί είναι καλοί άνθρωποι, μπορεί να έχουν ηθική ζωή, αλλά αφού δεν έχουν την Ορθόδοξη θεολογία και την ασκητική της Εκκλησίας παραμένουν στην ηθική ζωή, δεν μετέχουν της θεοποιού ενεργείας του Θεού και δεν μπορούν να θεραπεύουν άλλους ανθρώπους»[16].
Ο μακαριστός πρωτ. κυρός Γεώργιος Μεταλληνός, ο μεγάλος αυτός θεολόγος και καθηγητής, ακολουθώντας με ακρίβεια την ορθόδοξη Παράδοση, τόνιζε ότι για την αγιοκατάταξη πρέπει να συντρέχουν απαραίτητα οι εξής έξι προϋποθέσεις: α) η εκπεφρασμένη και αποδεδειγμένη ακραιφνής ορθόδοξη πίστη, του προς αγιοκατάταξη προσώπου, χωρίς την παραμικρή απόκλιση και σκιά, β) η αποδεδειγμένη χάρη της θαυματουργίας, εν ζωή και μετά την κοίμησή του, μακριά από υποκειμενισμούς και αόριστες φημολογίες, γ) η μετά την κοίμησή του αφθαρσία, ή ευωδία, ή μυροβλυσία των λειψάνων του, δ) η φανέρωση, διά θαυμαστών αποκαλύψεων της αγιότητάς του, σε ευσεβείς και ενάρετους ανθρώπους, ε) η απόλυτα βεβαιωμένη αγία και ενάρετη ζωή του, από το εκκλησιαστικό σώμα, και στ) η παρέλευση αρκετού χρόνου, ακόμη και εκατό, για αγιοκατάταξη, από την κοίμησή του, ώστε να μην υπάρχουν στη ζωή, συνδεόμενα συναισθηματικά με αυτόν πρόσωπα.
Κλείνουμε την ανακοίνωσή μας με την προτροπή προς τους αναγνώστες μας να εγκολπωθούν την ορθόδοξη διδασκαλία γύρω από τους αγίους και την διαδικασία αγιοκατατάξεώς των. Καλούμεθα να αποβάλλουμε κάθε στρεβλή και ως εκ τούτου επικίνδυνη για τη σωτηρία μας, αιρετική αντίληψη, ότι δήθεν θα μας σώσουν τα καλά μας έργα και η ηθική μας ζωή. Έχει σημασία να κατανοήσουμε ότι η σωτηρία δεν είναι αξιομισθία, ούτε ανταμοιβή, όπως πιστεύουν οι Δυτικοί. Είναι χάρισμα. Δεν εξαγοράζεται η σωτηρία. Προσφέρεται δωρεάν. Τα καλά μας έργα δεν είναι η ρίζα της σωτηρίας μας. Η ρίζα είναι ο σταυρός του Χριστού, ποτισμένος με το πανάγιο αίμα του. Ωστόσο τα καλά μας έργα, αν και δεν είναι η ρίζα της σωτηρίας μας, είναι όμως απαραίτητα, ως καρπός της σωτηρίας μας. Δεν γεννούν τη σωτηρία, είναι όμως απαραίτητα για τη σωτηρία, σύμφωνα με τον λόγο του μακαρίου Παύλου: «ουκ εξ έργων των εν δικαιοσύνη, ά εποιήσαμεν ημείς, αλλά κατά το αυτού έλεος έσωσεν ημάς δια λουτρού παλιγγενεσίας και ανακαινώσεως πνεύματος αγίου», (Τιτ.3,5). Ούτε από μόνα τους τα καλά έργα θα μας σώσουν, ούτε από μόνη της η Χάρη του Θεού μπορεί να μας σώσει, χωρίς τη ιδική μας συνέργεια και χωρίς τον προσωπικό μας αγώνα.
Ας αγωνιζόμαστε λοιπόν, αγαπητοί φίλοι αναγνώστες, να μένουμε εδραίοι και αμετακίνητοι στην ορθόδοξη πίστη μας. Ας φροντίσουμε να μετέχουμε ζωντανά και συνειδητά στη εκκλησιαστική ζωή και στα μυστήρια της Εκκλησίας μας, έτσι ώστε, με τη Χάρη του Θεού και τον προσωπικό μας αγώνα, να αποβάλουμε τον παλαιόν άνθρωπο «συν τοις παθήμασι και ταις επιθυμίαις» και να ενδυθούμε τον «καινόν», πράγμα το οποίο ευχόμεθα σε όλους με τη Χάρη και τη φιλανθρωπία του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και τις πρεσβείες όλων των αγίων. Αμήν.
Εκ του Γραφείου επί των Αιρέσεων και Παραθρησκειών
[1] «Άγιος - Λεξικό της κοινής νεοελληνικής». www.greek-language.gr. Ανακτήθηκε στις 29 Νοεμβρίου 2019.
[3] Όπου ανωτέρω
[4] Ιωάν.17,19
[5] Λευϊτ. 20,7,26• Α΄ Πέτρ. 1,16
[6] Εφ.1,1
[7] Φιλ.1,1
[8]Κολ.1,1
[9] Πραξ. 26,10
[10] Γαλ.1,6
[11] https://katanixi.gr/o-amerikis-elpidoforos-arneitai-tin-apokleistikotita-tis-orthodoxias/
[12] https://www.ant1news.gr/eidiseis/article/657709/o-bartholomaios-katadikazei-to-kapsimo-toy-koranioy
[13] Πηγή: Απόσπασμα από το βιβλίο «Σεβ. Μητρ. Ναυπάκτου Ιεροθέου: «Εμπειρική Δογματική»
[14] Όπου ανωτέρω
[15] Όπου ανωτέρω
[16] Όπου ανωτέρω