Φρίξον ήλιε, στέναξον γη!
Εισαγωγικά
Ειλικρινά, το να ασχολούμαστε με ένα άρθρο που έχει για τίτλο: «Πώς ο Βασίλειος Α΄ νυμφεύτηκε τον ηγούμενο Νικόλαο και τον γιο της πλούσιας χήρας» (!!!), δεν ξέρουμε ποιον εκθέτει περισσότερο, εμάς που απαντάμε ή αυτούς που το έγραψαν; Και το λέμε αυτό με την εξής έννοια: αυτός που γράφει ότι ο Βασίλειος ο Α΄ έκανε δύο …ομοφυλοφιλικούς γάμους(!), με θρησκευτική γαμήλια τελετή(!) και με παρουσία ιερέα(!), τους οποίους ακολούθησε γαμήλιο γεύμα(!), προφανώς έχει πάρει οριστικό διαζύγιο όχι μόνο με την ιστοριογραφία αλλά και με τη σοβαρότητα…
Εμείς όμως, γιατί άραγε ασχολούμαστε με ένα άρθρο που διαπράττει κατάφωρη παραχάραξη των πηγών, και δημοσιεύτηκε σε γνωστό αρχαιόπληκτο περιοδικό (που σταμάτησε να κυκλοφορεί πλέον), του οποίου η κύρια ενασχόληση είναι το να υβρίζει τον χριστιανισμό και να ψάχνει για καθαρό, ελληνικό DNA, σε όλες τις γήινες αλλά και …εξωγήινες μορφές ζωής;
Ο λόγοι λοιπόν για τους οποίους ασχοληθήκαμε με το θέμα, είναι, πρώτον, για να αποφευχθεί το ενδεχόμενο να θεωρήσουν κάποιοι ότι δεν μπορεί να δοθεί απάντηση σε αυτές τις φαιδρότητες, και δεύτερον, το γεγονός ότι οφείλουμε με τις απαντήσεις μας να εμποδίζουμε την εξάπλωση του παραλογισμού στο διαδίκτυο. Πρέπει δηλ. κάποιος να επισημάνει την έλλειψη σοβαρότητας του περιοδικού που έγραψε το εξωπραγματικό άρθρο αλλά και της ιστοσελίδας που το αναδημοσίευσε (μπορείτε να τα βρείτε με αναζήτηση του τίτλου του άρθρου), ώστε να λάβουν και τα δύο τη «σφραγίδα» της απόλυτης αναξιοπιστίας στη συνείδηση των αναγνωστών.
Απαντάμε στις παρακάτω παραχαράξεις όπως προκύπτουν από το εν λόγω άρθρο.
– Ισχυρισμός ότι στη «χριστιανική παράδοση» υπάρχουν γάμοι μεταξύ ανδρών οι οποίοι συγκαλυμμένα λέγονται …«αδελφοποιήσεις»!
– Ισχυρισμός ότι η «απόδειξη» για τους «γάμους» αυτούς -οι οποίοι τελικά απαγορεύτηκαν- προκύπτει από το … «Πηδάλιον» του Νικοδήμου του Αγιορείτη, το οποίο γράφει (σελ. 756): «…η τοιαύτη αδελφοποιησία όχι μόνον δεν γίνεται, ή λογίζεται τελείως εμπόδιον εις το να υπανδρεύωνται αναμεταξύ των οι τοιούτοι ψευδαδελφοποιητοί…».
– Ισχυρισμός ότι ο Βασίλειος Α΄ ο Μακεδόνας, παντρεύτηκε κάποιον Νικόλαο, «ηγούμενο» μοναστηριού, ο οποίος μόλις είδε τον Βασίλειο ως ζητιάνο έξω από την πόρτα, τον θεώρησε «καλοφτιαγμένο», τον ξυπνά, τον προσκαλεί μέσα, του κάνει λουτρό, συζούν, και τελικά η γνωριμία τους καταλήγει σε …γάμο στην εκκλησία!
– Ισχυρισμός ότι μετά από λίγο καιρό ο Βασίλειος Α΄ …«νυμφεύτηκε» και τον Ιωάννη, το γιο της χήρας Δανιηλίδος.
– Ισχυρισμός ότι ο Βασίλειος διετέλεσε και Παρακοιμώμενος του αυτοκράτορα Μιχαήλ επειδή ήταν …«όμορφος και σφριγηλός ερωτικά». Η δήθεν «απόδειξη» γι’ αυτό είναι το γεγονός ότι ενώ τα καθήκοντα του Παρακοιμώμενου ασκούσαν ευνούχοι για να μην έχουν …ερωτικές σχέσεις με τον αυτοκράτορα, στην περίπτωση του αυτοκράτορα Μιχαήλ επιλέχθηκε ο Βασίλειος ακριβώς για να έχουν ερωτικές σχέσεις!
Περί «αδελφοποιήσεως»: Λεξιλόγιο
Στον πρώτο σπόνδυλο του απαντητικού μας άρθρου, θα ασχοληθούμε με το Λεξιλόγιο! Ήδη θα έχουν καταλάβει οι αναγνώστες, ότι για να εκβιάσει τα «συμπεράσματα», το απίθανο άρθρο για τον Βασίλειο Α΄ έχει σακατέψει τις έννοιες των λέξεων με τον πλέον χοντροκομμένο τρόπο. Άραγε, πως θα ήταν ποτέ δυνατόν, στον όρο «ΑΔΕΛΦΟ-ποίηση», η ελληνική λέξη «ΑΔΕΛΦΟΣ» να υπονοεί ή να σημαίνει την …παντρειά;! Αυτό μόνο ο αρθρογράφος το γνωρίζει…
Ας βάλουμε λοιπόν τις έννοιες στη σωστή τους διάσταση και κατόπιν θα προχωρήσουμε στην αποκάλυψη των απανωτών κακοποιήσεων που έχουν υποστεί οι ιστορικές πηγές.
Ποια είναι η έννοια της «αδελφοποίησης» στα έγκυρα λεξικά:
Ορισμοί λεξικού Δημ. Δημητράκου:
«αδελφοποιέω: κάμνω τινά αδελφόν μου. / αδελφοποίησις: κ. αδελφοποιία, η διά ιεροτελεστίας ή άλλου τυπικού σύστασις αδελφικού δεσμού μεταξύ δύο ή περισσοτέρων ατόμων μη συγγενών, υποσχομένων αμοιβαίαν αγάπην και προστασίαν. / αδελφοποιητός (ή και αδελφοποιτός), ο διά της τελετής αδελφοποιίσεως αναγνωριζόμενος ως αδελφός»(1).
Ορισμοί λεξικού Γ. Μπαμπινιώτη:
«αδελφοποίηση: η πράξη με την οποία επισφραγίζονται οι δεσμοί αδελφικής αγάπης και δίνονται υποσχέσεις αμοιβαίας υποστήριξης (συνήθ. σε ειδική τελετή) μεταξύ ανθρώπων χωρίς συγγενικούς δεσμούς συνήθως στην Ελλάδα επί Τουρκοκρατίας, κυρ. κατά τον αγώνα της Ανεξαρτησίας. / αδελφοποιτός: πρόσωπο που γίνεται αδελφός με κάποιον με τον οποίο δεν έχει συγγένεια, σε ειδική τελετή όπου αναμειγνύουν το αίμα τους ή δίνουν όρκους αμοιβαίας υποστήριξης συν. σταυραδερφός, βλάμης»(2).
Βέβαια, …σιγά μην ασχοληθεί ο αρθρογράφος με το τι γράφουν τα λεξικά! Ο οποίος αρθρογράφος, επειδή έτσι βολεύεται, μας λέει πως από το γεγονός ότι κάποιος «εποίησεν αδελφοποίησιν» προκύπτει η γνωστή υποτιμητική έκφραση …«είσαι αδελφή», επειδή -αν είναι δυνατόν- η τελετή αδελφοποίησης αφορούσε, λέει, «αδελφές» (υβριστική έκφραση κατά των ομοφυλόφιλων ανδρών)!!!
Και βέβαια, ήδη καταλάβατε για ποιο λόγο μιλήσαμε προηγουμένως για παραλογισμό…
Προφανώς, για τη γνωστική εμβέλεια του αρθρογράφου, οι ιστορικοί, οι λογοτέχνες, κ.λπ., όταν χρησιμοποιούν εκφράσεις όπως «αδελφοποίηση των λαών» ή «αδελφοποίηση των πολιτισμών», εννοούν την προσπάθεια να μετατραπούν τα μέλη των λαών ή των πολιτισμών αυτών σε …«αδελφές»!
Ιστορικά στοιχεία για την «αδελφοποίηση»
Για να σοβαρευτούμε όμως, όπως σημειώνει ο Παν. Λεκατσάς, φαίνεται πως από την αρχαιότητα:
«η συνήθεια του αδερφοποιημού με το σμίξιμο του αίματος (…) συναντιέται σ’ όλη τη γη (…) Τα πρόσωπα που αδερφώνουνται σμίγουν το αίμα τους (…) Το αποτέλεσμα δεν είναι μια συγγένεια συμβολική ή τεχνητή, μα σμίξιμο της ζωής ή ψυχής των αδερφοποιτών, έτσι που ο καθένας τους, υπερασπίζοντας τη ζωή του αλλουνού, να υπερασπίζει τη δική του (…) στους Έλληνες…(το αίμα) αντικατασταίνει η συμποσιακή μετάληψη του κρασιού»(3) και τα «αδέλφια» δένονταν με το κρασί που μπορούσε να ερμηνευτεί και ως «το αίμα του Διονύσου»(4).
Σύμφωνα με τον Β. Σφυρόερα:
«η αδελφοποιία φαίνεται ότι ήταν πολύ διαδομένη και στην αρχαία Ελλάδα (…) (Επρόκειτο για) διαδικασία με σκοπό την ισόβια αδελφική αγάπη και αλληλοβοήθεια (…) αρχαιότατο έθιμο της δημιουργίας αδελφικού δεσμού, με μαγική ή συμβολική τελετή, ανάμεσα σε δύο ή και περισσότερους άντρες (σπανιότατα ανάμεσα σε γυναίκες ή και σε πρόσωπα διαφορετικού φύλου), που δεν είναι φυσικοί συγγενείς»(5).
(Δεν γνωρίζουμε αν το αρχαιόπληκτο περιοδικό, τις αναφορές στην πολύ διαδεδομένη συνήθεια της αδελφοποιίας στην Αρχαία Ελλάδα, θα τις συνέδεε με την ίδια θέρμη, με …ομοφυλοφιλικούς γάμους κάτω από την ευλογία του «θεού» Διόνυσου…).
Και συνεχίζει ο γνωστός ιστορικός:
«Αναζωπύρωση του εθίμου σημειώθηκε και στη βυζαντινή εποχή, οπότε η «διά θέσεως αδελφότης» των νομικών κειμένων, η «αδελφοποίησις» και «αδελφοποιησία» διαδόθηκαν πλατιά σε όλα τα στρώματα, όχι μόνο τα λαϊκά. Αναφέρονται αυτοκράτορες και πατριάρχες ακόμα πως έγιναν αδελφοποιτοί. Τη σπουδαιότερη ένδειξη για τη διάδοση του εθίμου κατά τους βυζαντινούς χρόνους αποτελεί η ύπαρξη ειδικής ακολουθίας για την ιερολογία της αδελφοποιίας. Η ακολουθία αυτή πρέπει να συντάχθηκε με την πίεση τού εθιμικού δικαίου και για να ικανοποιηθούν επιτακτικές αξιώσεις και ανάγκες τού λαού (…) Οι συνθήκες, ιστορικές και κοινωνικές, που επικράτησαν κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, ευνόησαν επίσης τη διατήρηση και τη διάδοση του εθίμου (…) Ο Ρήγας συνέδεε με τον δεσμό της αδελφοποιίας τους Έλληνες με τους ντεριμπέηδες (Μωαμεθανούς που είχαν επαναστατήσει εναντίον της Πύλης) (…) Τον όρο αδελφοποιητός χρησιμοποιούσαν για τον χαρακτηρισμό του μυημένου στον πρώτο βαθμό -τον κατώτερο- της Φιλικής Εταιρείας (…) γινόταν η ορκωμοσία σε δύο φάσεις: πρώτα μπροστά σ’ έναν ορθόδοξο ιερέα ορκιζόταν ότι αυτά που θα έλεγε θα ήταν αληθινά και κατόπιν, αφού απαντούσε στα ερωτήματα της Εξομολόγησης, έδινε τον Όρκο»(6).
Η Μαρία Μιχαήλ-Δέδε, γράφει πως το έθιμο της αδελφοποιίας το γνωρίζουμε καλά και από τον αγώνα του 1821, όπου η αδελφοποίηση λεγόταν και «βλαμιά». Ο αδελφοποιτός λεγόταν και «βλάμης», ή «μπράτιμος» (στα σλαβικά) ή «σταυραδελφός». Το δέσιμο των αδελφών γινόταν με ιερουργία, με όρκο ή και με ανταλλαγή αίματος, και «ο όρκος της πίστεως και της αμοιβαίας υποστηρίξεως ήταν ιερός. Λέγεται πως ο Αλή Φαρμάκης ήταν σταυραδελφός με τον Θεόδ. Κολοκοτρώνη»(7). Αυτό το επιβεβαιώνει ο Διονύσιος Κόκκινος, ο οποίος προσθέτει ότι αυτή η αδελφοποίηση των δύο οπλαρχηγών «κατέληξε μάλιστα εις πολεμικήν σύμπραξιν»(8) κατά των Τούρκων.
Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι, σύμφωνα με το ανιστόρητο περιοδικό, ο Φαρμάκης και ο Κολοκοτρώνης έκαναν …ομοφυλοφιλικό γάμο (και βέβαια, μεγάλη η τύχη του αρθρογράφου που δεν ζει πλέον ο Γέρος του Μοριά …).
Η θρησκευτική τελετή «αδελφοποίησης» και η κατάργησή της
Εφόσον κατά τη χριστιανική διδασκαλία οι άνθρωποι, και ιδιαιτέρως οι πιστοί, είναι μεταξύ τους αδέλφια, είναι προφανές αυτό που σημειώνει ο Β. Σφυρόερας, ότι δηλ. η ακολουθία αυτή πρέπει να συντάχθηκε με την πίεση τού εθιμικού δικαίου και για να ικανοποιηθούν επιτακτικές αξιώσεις και ανάγκες του λαού.
Πράγματι, γράφει ο Δημ. Λουκάτος, η θρησκευτική τελετή αδελφοποιίας εμφανίστηκε αφού:
«ο λαός ζήτησε στις κοινωνικές και φιλικές σχέσεις του (έκτος από τις οικογενειακές) να κατοχυρώση τον θεσμό, με θρησκευτικές ή συμβολικές ενέργειες, επειδή χρειάστηκε στις δύσκολες ώρες του (πολέμους, αιχμαλωσία, ξενητειά, ερήμωσι), να έχη τη σταθερή συμπαράστασι ενός έστω και θετού αδελφού. Ο νέος αυτός αδελφός λέγεται αδελφοποιτός (αδελφοποιητός) στη νεοελληνική λαογραφία, και ξεχωρίζει από τον όμαιμο (…) Στους νεώτερους ελληνικούς χρόνους, η θρησκευτική πράξις για την κατοχύρωσι του νέου δεσμού (και επομένως για την καθαγίασή του) θεωρήθηκε επίσης απαραίτητη, έχουμε δε στο ευχολόγιο μια μικρή ακολουθία ‘’εις αδελφοποιίαν πνευματικήν’’ (…) που ψαλλόταν μπροστά στο Ευαγγέλιο, και οι αδελφοποιούμενοι κρατούσαν κερί, ενώ έβαζαν το άλλο χέρι στο Ευαγγέλιο (…) Φαίνεται όμως ότι η Εκκλησία επενέβαινε για να μη γίνεται η τελετή αυτή, ήδη δε στην β΄ έκδοσι του ευχολογίου (…) διαβάζουμε σε σημείωσι, ότι η ακολουθία της αδελφοποιίας ‘’εκωλύθη επιτελείσθαι’’, ‘’παρά του εκκλησιαστικού και βασιλικού νόμου’’ (…) Παρόμοια απαγόρευσι επανέλαβε η Ελληνική Εκκλησία και το 1859»(9).
Για την αδελφοποιία, ο Ματθαίος Βλάσταρης, Κανονολόγος του 14ου αιώνα(10), σημειώνει:
«Η μέντοι αδελφοποιία, ου νόμιμον εστιν· άπαιδες μεν γαρ όντες, εσοφισάμεθα την υιοθεσίαν εις διαδοχήν των πραγμάτων· την δε αδελφοποιίαν ουδεμία εισάγει εύλογος πρόφασις· τα μεν ουν το εύλογον έχοντα, και ο νόμος εδέξατο· τα δε μη τοιαύτα, ου παρεδέξατο»(11).
Γιατί καταργήθηκε όμως η τελετή αυτή;
Μας το λέει ο «Νομοκάνων» του Εμμανουήλ Μαλαξού που γράφτηκε στα 1560 περίπου(12) και περιείχε παλαιότερες συλλογές νόμων. Στο κεφ. ΡΞΒ΄ περί «αδελφοποιίας» για το οποίο αναφέρει ως πηγή τον Ματθαίο Βλάσταρη (ο οποίος έγραψε τη συλλογή του στα 1335(13)) αναφέρεται:
«Ευλέποντας οι θείοι Πατέρες ότι πολλοί εγίνοντο αδελφοί εις το άγιον Ευαγγέλιον, και πολλαίς των φορών και μετά ευχών ιερέων διά των οποίων εγίνοντο τέλειοι αδελφοί διά της εκκλησίας, και εν υστέροις αθετούσαν εκείνην την αδελφότητα όπου έκαμναν εις το άγιον Ευαγγέλιον, και έρχοντο εις γάμον και υπανδρευόντησαν, και διά τούτο ήλθε σύγχυσις πολλή εις την εκκλησίαν, και θεωρώντα τούτο οι θείοι πατέρες ότι είναι άσεμνον και απρεπές, έκοψαν αυτήν, και ώρισαν και έστησαν ότι πλέον να μηδέν γίνεται η αυτή αδελφοποιία, είδε και φθάσει και γένη, να έναι άκυρος, και ωσάν να μηδέν ήθελε γένη ποτέ ούτως να λογίζεται. Ομως επέρνη ανεμποδίστως ο αδελφοποιητός την αδελφοποιητήν αυτού γυναίκα, πλην όσοι εκείνοι γίνονται την σήμερον αδελφοποιητοί μεγάλως κανονίζονται, και τον ιερέαν όπου δίδει ευχήν εις αυτούς και τους κάμνη αποφήνουν να παιδεύεται αργεία της ιερωσύνης αυτού»(14).
Ας δούμε λοιπόν πως διαψεύδονται σε 10 μόλις σειρές κειμένου, οι 12 σελίδες με απάτες και αντιχριστιανική φαντασία του απαράδεκτου περιοδικού:
- Ο παραχαράκτης μας λέει ότι, τάχα, η αδελφοποιία ήταν «γάμος», ενώ η φράση «ΕΝ ΥΣΤΕΡΟΙΣ αθετούσαν εκείνην την ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ… και ΕΡΧΟΝΤΟ ΕΙΣ ΓΑΜΟΝ ΚΑΙ ΥΠΑΝΔΡΕΥΟΝΤΗΣΑΝ» μας δείχνει ξεκάθαρα ότι ΑΛΛΟ πράγμα η αδελφοποίηση δηλ. γίνομαι αδελφός κάποιου και ΑΛΛΟ πράγμα ο γάμος δηλ. η παντρειά! Αναμενόμενη και πανηγυρική λοιπόν η διάψευση από τις βυζαντινές πηγές.
- Ο παραχαράκτης μας λέει ότι, τάχα, τα προβλήματα και οι απαγορεύσεις της αδελφοποιίας σχετίζονταν με την τελετή μεταξύ ΑΝΔΡΩΝ, ενώ εμείς βλέπουμε ότι η τελετή απασχόλησε μόνο με τη μορφή του δεσμού άνδρα και γυναίκας, και με το ζήτημα να «επέρνη ανεμποδίστως Ο αδελφοποιητός ΤΗΝ αδελφοποιητήν αυτού ΓΥΝΑΙΚΑ»!
- Ο παραχαράκτης μας λέει ότι, τάχα, οι αδελφοποιίες σταμάτησαν επειδή υπήρχαν ζητήματα …ομοφυλοφιλίας, ενώ ο Μαλαξός μας ξεκαθαρίζει, πως το πρόβλημα σχετιζόταν με το γεγονός ότι ένας άνδρας και μια γυναίκα, ενώ «εγίνοντο τέλειοι αδελφοί διά της εκκλησίας», «εν υστέροις αθετούσαν εκείνην την αδελφότητα όπου έκαμναν εις το άγιον Ευαγγέλιον… και υπανδρευόντησαν». Άρα, το γεγονός που έφερε σε αδιέξοδο την κατάσταση και οδήγησε την Εκκλησία σε μια οριστική λύση του ζητήματος και παύση της τελετής, ήταν οι περιπτώσεις γάμου ανάμεσα σε άνδρα και γυναίκα που είχαν προηγουμένως δημιουργήσει αδελφικούς δεσμούς (ίσως και το δίλλημα αν ο γάμος αυτός αποτελούσε κάποια μορφή αιμομιξίας).
Είναι άραγε δυνατόν, από το «Πηδάλιο» να προκύψει οποιαδήποτε παρερμηνεία για το αν η απαγόρευση γάμου αδελφοποιημένων αφορά άνδρα και γυναίκα;
Μέσα στο «Πηδάλιο» του Νικοδήμου, υπάρχει και η λεγόμενη «Σύντομος ομού και ακριβής διδασκαλία περί συνοικεσίων»(15). Στο κεφάλαιο I΄ (10), γίνεται αναφορά στην «αδελφοποιησία» όπου σημειώνεται:
«…η τοιαύτη αδελφοποιησία όχι μόνον δεν γίνεται, ή λογίζεται τελείως εμπόδιον εις το να υπανδρεύωνται αναμεταξύ των οι τοιούτοι ψευδαδελφοποιητοί…»(16).
Όπως γίνεται κατανοητό, το «τέχνασμα» του αρθρογράφου (επιπέδου δημοτικού σχολείου) είναι η εκμετάλλευση του γεγονότος ότι στην παράγραφο αυτή ο Νικόδημος, ο οποίος προφανώς δεν μπορούσε να φανταστεί τέτοια διαστροφή των λόγων του, δεν αναφέρει το φύλο των «ψευδαδελφοποιητών»! Το γεγονός ότι ο Νικόδημος χρησιμοποιεί την προσωπική αντωνυμία στο αρσενικό (οι τοιούτοι ψευδαδελφοποιητοί) το εκμεταλλεύεται ο παραχαράκτης, και εις βάρος κάθε στοιχειώδους αξιοπρέπειας μας λέει ουσιαστικά, εγώ δεν βλέπω να μιλάει για ανδρόγυνο, άρα, μιλάει για …άντρες!!!
Βεβαίως, «ξέχασε» ότι η παράγραφος μιλάει για Γάμο, και επειδή το «Πηδάλιο» δεν αποτελείται από μία παράγραφο, θα μπορούσε να ψάξει στις άλλες σελίδες για να δει: όταν ο Νικόδημος μιλάει για γάμο και ανθρώπους που παντρεύονται, τι εννοεί; Ας δούμε τα σχόλια του Νικοδήμου στον 14ο Κανόνα της Δ΄ Οικουμενικής Συνόδου, σε συμφωνία με τον Νομοκάνονα του Φωτίου, όπου μας λέει τι είναι ο …γάμος:
«…ο γάμος είναι ΑΝΔΡΟΣ και ΓΥΝΑΙΚΟΣ συνάφεια και συγκλήρωσις πάσης της ζωής…»(17)!
Και αφού φτάσαμε και στο σημείο να «αποδείξουμε» τι σημαίνει …γάμος για την ορθόδοξη Εκκλησία, κλείνει λοιπόν και το θέμα αυτό. Ασφαλώς, ο Βασίλειος Α΄ δεν παντρεύτηκε ποτέ κανέναν …άνδρα και το κρυφτούλι πίσω από τον όρο «αδελφοποιία» έλαβε τέλος…
Οι «αδελφοποιίες» του Βασιλείου ήταν αυτό που λέει και η λέξη, τελετές για να αποκτήσει αδέλφια. Ούτε με κανέναν …ηγούμενο παντρεύτηκε, ούτε φυσικά με τον Ιωάννη, τον γιο της πλούσιας Δανιηλίδας (ο οποίος ήταν και παντρεμένος με παιδιά(18))! Ο γιος της Δανιηλίδας και ο Βασίλειος απέκτησαν αδελφικούς πνευματικούς δεσμούς στην Πάτρα(19) και το πιθανότερο είναι πως ο ιπποκόμος, τότε, Βασίλειος, με δεδομένο το χαρακτήρα του, δεν αποκλείεται να είχε στόχο τις στενότερες σχέσεις με την ίδια την πάμπλουτη γυναίκα(20).
Η παραχάραξη στο «Χρονικό» του Γεωργίου Μοναχού
Ας δούμε τώρα τις κατασκευασμένες «εξιστορήσεις» του περιοδικού σχετικά με τον «ηγούμενο» Νικόλαο που υποτίθεται, μόλις είδε τον Βασίλειο ως ζητιάνο έξω από την πόρτα, τον φιλοξένησε επειδή τον θεώρησε «καλοφτιαγμένο», και επειδή είχαν σχέσεις, τον έπλυνε και έζησαν μαζί για να καταλήξει η γνωριμία τους σε …γάμο στην εκκλησία!
Καταρχάς, η πηγή μας λέει ότι ο Νικόλαος δεν ήταν ηγούμενος, αλλά «προσμονάριος» (χρησιμοποιήσαμε την Patrologia Graeca, αλλά και η έκδοση που προτείνει ο αρθρογράφος λέει τα ίδια ακριβώς):
«…η εκκλησία, έχουσα προσμονάριον ονόματι Νικόλαον»(21).
Σύμφωνα με τον καθ. Πρόδρομο Ακανθόπουλο:
«Παραμονάριος (ή προσμονάριος) (ήταν) κατώτερος κληρικός, ο οποίος είχε τα εξής καθήκοντα: να πηγαίνει στο ιερό τις προσφορές για τη θυσία- να ανάβει και να σβήνει, τα κεριά, να ετοιμάζει το θυμιατήρι και το «ζέον» και να τα δίνει στον πρεσβύτερο που ιερουργεί να καθαρίζει το ναό και να υποδέχεται όσους εισέρχονται στο ναό για προσκύνηση»(22).
Βέβαια, η μετάλλαξη του «προσμονάριου» σε «ηγούμενο», δεν είναι τίποτα μπροστά στα επόμενα που θα δούμε…
Σύμφωνα λοιπόν με τον αρθρογράφο, ο Νικόλαος, αμέσως μόλις είδε έξω από την πόρτα του ναού τον Βασίλειο, τον θεώρησε ένα «καλοφτιαγμένο κοιμώμενο νέο» και το πρωί τον ξυπνά, και επειδή θέλει να έχουν ερωτική σχέση, τον προσκαλεί μέσα για να φάει και ν’ αλλάξει ρούχα, τον κάνει και μπάνιο, συζούσαν, και κατόπιν παντρεύονται στην εκκλησία και πλέον τίποτα δεν μπορούσε να σταθεί εμπόδιο στην ευτυχία τους καθώς «συνηυφραίνοντο εν αλλήλοις»!
Προσέξτε τώρα, τι λέει η πηγή:
«Τη δε νυκτί εκείνη εκάλεσε ΘΕΙΑ ΦΩΝΗ τον προσμονάριον λέγουσα «εγερθείς εισάγαγε εις το ευκτήριον τον βασιλέα». Ο δε εγερθείς ουδένα εύρε πλήν αύτον τον Βασίλειον κείμενον ΩΣ ΠΕΝΗΤΑ. Και επιστραφείς έπεσεν εις την εαυτού κοίτην. Πάλιν ουν εκ δευτέρου ήλθεν αυτού η τοιαύτη φωνή ο δε εξελθών και κατασκοπτίσας και μηδένα εύρων επιστραφείς έκλεισε τον πυλώνα και ανέπεσεν. Και ευθέως μετά Ρομφαίας τις δέδωκεν αύτω εις την πλευράν λέγων «εξελθών εισάγαγε ον βλέπεις έξωθεν του πυλώνος κείμενον ούτος έστιν ο βασιλεύς». Εξελθόν ουν μετά σπουδής σύντρομος και εύρων Βασίλειον μετά πήρας και ράβδου, εισήγαγεν έσωθεν της εκκλησίας. Και τη Δευτέρα ημέρα απελθών μετ’ αυτού εις το λουτρόν έλουσεν αυτόν και ήλλαξε και έλθον εν τη εκκλησία εποίησεν αδελφοποίησιν, και συνηυφραίνοντο εν αλλήλοις»(23).
(σύμφωνα με το κριτικό υπόμνημα της έκδοσης που προτείνει ο αρθρογράφος, για την πρόταση που έχει επισημανθεί με κόκκινα γράμματα, υπάρχει και μια άλλη γραφή στα χειρόγραφα: «Τη δε επαύριον λούσας αυτόν και ιμάτιον περιβολών, πνευματικόν αδελφόν εποιήσατο και ομώροφον είχε και ομοδίαιτον»).
Δεν θα μείνουμε στο αν ο καθένας πιστεύει ή όχι τα σχετικά με τις θείες παρεμβάσεις. Το ζήτημα στο παρόν άρθρο είναι ΤΙ ΛΕΝΕ ΟΙ ΠΗΓΕΣ, και από αυτές προκύπτει ότι τα γραφόμενα του περιοδικού είναι αποκυήματα νοσηρής φαντασίας.
Όπως βλέπουμε, τον Νικόλαο τον ξύπνησε, σύμφωνα με τη διήγηση, θεία φωνή, και του είπε να φέρει μέσα τον ΒΑΣΙΛΕΑ. Ο Νικόλαος πηγαίνει, δεν βρήκε έξω κανένα παρά έναν ζητιάνο, και μπαίνει πάλι μέσα! Και ΞΑΝΑ, η θεία φωνή του λέει πήγαινε και θα βρεις τον Βασιλιά, ο Νικόλαος πηγαίνει, αλλά βλέπει μόνο τον ζητιάνο, και επιστρέφει πάλι για ύπνο! Και χρειάστηκε ΤΡΙΤΗ θεία παρέμβαση, η οποία με ένα αίσθημα σαν να τον χτύπησε κάτι αιχμηρό, τον έκανε να σηκωθεί από τον ύπνο, και αφού του υπέδειξε ότι ο βασιλιάς είναι αυτός εκεί έξω, τότε ΜΟΝΟ, ΤΡΟΜΑΓΜΕΝΟΣ ο Νικόλαος πήγε και μάζεψε τον βρώμικο και ταλαίπωρο ζητιάνο!
Άρα, όχι μόνο ο Νικόλαος δεν θεώρησε κανέναν ως «καλοφτιαγμένο κοιμώμενο νέο» όπως λέει ο παραχαράκτης, αλλά ίσα-ίσα, ο Βασίλειος του φάνηκε ένας αδιάφορος ζητιάνος και χρειάστηκε ΤΡΕΙΣ θείες παρεμβάσεις ώστε να αναγκαστεί τρομαγμένος να πάρει μέσα τον Βασίλειο, και τον περιποιήθηκε, μόνο για τον λόγο ότι ήταν αυτός που η θεία φωνή του υπέδειξε ως μελλοντικό ΒΑΣΙΛΙΑ!
Εδώ πλέον δεν υπάρχει καμία περίπτωση τυχαίου λάθους.
Και σε ποιο σημείο είδε ότι συζούσαν αρχικά και κατόπιν «η γνωριμία τους κατέληξε σε γάμο»; Ακόμη κι εκεί ψεύδεται, αφού η πηγή λέει ότι ο Νικόλαος φιλοξένησε για ένα διάστημα τον Βασίλειο ΜΟΝΟ αφού έγινε αδελφός του, ενώ η τελετή έγινε την ΕΠΑΥΡΙΟΝ! Σαν σήμερα το βράδυ μαθαίνει ότι είναι ο μελλοντικός Βασιλιάς, και την άλλη ακριβώς ημέρα, δηλ. λίγες ώρες μετά, τον έκανε αδελφό του: «πνευματικόν ΑΔΕΛΦΟΝ εποιήσατο»!
Και για το ότι η λέξη Αδελφός ΔΕΝ σημαίνει ούτε τον Γάμο ούτε την Παντρειά, το είδαμε αναλυτικά, και ας μην επανερχόμαστε σε μια δεδομένη διάψευση.
Και φυσικά, επειδή ο Βασίλειος ήταν ζητιάνος, βρώμικος και χωρίς καθαρά ρούχα, πριν πάνε για την τελετή έπρεπε να καθαριστεί και να αλλάξει. Του έδωσε λοιπόν καθαρά ρούχα και τον έπλυνε διότι ήταν ο μελλοντικός Βασιλιάς του και αυτός ένας υπήκοος! Γυναίκα απαγορευόταν να τον πλύνει, οπότε τον έπλυνε αυτός, όπως ακριβώς και οι αρχαίες πηγές μαρτυρούν, για τον τρόπο με τον οποίο έκαναν μπάνιο οι βασιλιάδες. Υπήρχαν υπηρέτες του κάθε βασιλιά που είχαν αυτό το καθήκον ως υπηρεσία. Λέει για παράδειγμα ο Ξενοφώντας, ότι τον Βασιλιά Κύρο τον έπλεναν υπηρέτες του, «οι τεταγμένοι προσιόντες λούσασθαι αυτόν».
Και βέβαια, η συνήθεια αυτή στο βυζάντιο δεν αφορούσε μόνο τους βασιλιάδες, αλλά και στα δημόσια λουτρά ακόμη, στα ανδρικά υπήρχε η υπηρεσία του «Λουτράρη» και στα γυναικεία της «Λουτράρισσας» (οι πλύντες δηλαδή) που σε συνδυασμό με τους «Παραχύτες» (που ξέπλεναν με χλιαρό νερό τους λουομένους) αναλάμβαναν την όλη δουλειά του καθαρισμού(24).
Όσο για το «συνηυφραίνοντο εν αλλήλοις» και την διά της βίας απόδοση της έννοιας της ερωτικής συνεύρεσης, τι να πούμε; Όταν για παράδειγμα γράφει ο Ιωάννης Μυστικός «τη ημών ειρήνη συνευφραινόμενοι», τι σημαίνει αυτό; Όταν η επιστολή Βαρνάβα γράφει «…φόβος και υπομονή… μακροθυμία και εγκράτεια, τούτων μενόντων τα προς κύριον αγνώς, συνευφραίνονται αυτοίς σοφία, σύνεσις, επιστήμη, γνώσις», αυτό τι σημαίνει; Τι σχέση έχουν αυτά με «ερωτικές» συνευρέσεις; Αν ο «σοφός» αρθρογράφος άνοιγε και κανένα λεξικό, θα έβλεπε ότι το «συνευφραίνομαι» δεν σημαίνει τίποτε περισσότερο από «ευφραίνομαι από κοινού μετά τινος»(25) και η χρήση της λέξης δεν περιορίζεται καθόλου στην «ερωτική συνεύρεση» αλλά χρησιμοποιείται σε δεκάδες διαφορετικές περιπτώσεις είτε για την οικογενειακή ευτυχία, είτε για ανθρώπους που μοιράζονται πνευματικές χαρές, είτε για συνεστιάσεις κ.λπ.
Και με αυτά ας προχωρήσουμε σε άλλα σημεία του απίστευτου κειμένου.
Η παραχάραξη στην «ακολουθία εις αδελφοποίησιν»
Άλλη μια παραχάραξη που υπάρχει στο άρθρο του περιοδικού, και άλλο ένα φτηνό τέχνασμα, το οποίο διέπραξε ΜΟΝΟ η ιστοσελίδα που αναδημοσίευσε την «ακολουθία εις αδελφοποίησιν», είναι ένα τμήμα στο τέλος της «ακολουθίας» αυτής.
Καταρχάς, δεν επιβεβαιώνουμε ότι η «ακολουθία εις αδελφοποίησιν» που παραθέτει το άρθρο του περιοδικού είναι πράγματι αυτή. Δεν το ερευνήσαμε διότι δεν έπαιζε κάποιο βασικό ρόλο στην απάντησή μας. Μετά όμως από τις ανέντιμες και αδιανόητες καταδολιεύσεις που επισημάναμε, ας μην θεωρεί κανείς δεδομένο ότι η ευχή αυτή είναι αυθεντική!
Προσέξτε τώρα τι γράφει το περιοδικό στο κλείσιμο της «ακολουθίας»:
«Τω συνδέσμω ταις αγάπαις συνδεόμενοι οι αυτάδελφοι τω δεσπόζοντι των όλων εαυτούς Χριστώ αναθεμένοι, ωραίους πόδας εξατενίζοντες ευαγγελιζόμενοι πάσιν ειρήνην».
Αυτή η παράγραφος, έχει λάθη και θα τα δούμε πιο κάτω. Αυτό όμως που δεν υποφέρεται, είναι η κακή νοοτροπία της ιστοσελίδας που αναδημοσιεύει την ευχή, στην οποία τονίζονται με ειδικό χρώμα οι εξής τρεις λέξεις:
«ωραίους πόδας εξατενίζοντες»!
Αν το διαβάσετε με προσοχή, θα καταλάβετε γιατί το τόνισε ο αδίστακτος συντάκτης! Επειδή θέλει να υπονοήσει ότι η έκφραση «ωραίους πόδας εξατενίζοντες» είναι αναφορά στα …καλλίγραμμα πόδια των εμπλεκομένων!!!
Η απόπειρα εξαπάτησης του αναγνώστη με τον τονισμό των λέξεων είναι χονδροειδέστατη όμως, και το άρθρο του περιοδικού έπαιξε το ρόλο του, αφού για να πάει το μυαλό μας στο …κοίταγμα, χρησιμοποιεί το ρήμα ατενίζω!
Στην πραγματικότητα, η παράγραφος αυτή δεν είναι τίποτε άλλο από μια παραλλαγή στον Ειρμό της ε΄ ωδής από τον Κανόνα της Μεγάλης Πέμπτης, όπου αναφέρεται:
«Τω συνδέσμω της αγάπης συνδεόμενοι οι Απόστολοι τω δεσπόζοντι των όλων εαυτούς Χριστώ αναθέμενοι, ωραίους πόδας εξαΠενίζοντο, ευαγγελιζόμενοι πάσιν ειρήνην».
Η παραχάραξη είναι:
«ωραίους πόδας εξαΤενίζοντες»!
Ενώ το ορθό:
«ωραίους πόδας εξαΠενίζοντο»!
Το οποίο μας μιλάει όχι για …κοίταγμα, αλλά για πλύσιμο ποδιών: εξαπενίζοντο => απονίζω/απονίπτω!
Φυσικά, δεν καταφέραμε πουθενά να βρούμε τον τύπο ΕξαΤενίζοντες, σε αντίθεση και με την αρχαία γραμματεία ακόμα, όπου συναντάμε την έκφραση για το πλύσιμο των ποδιών «πόδας εξαΠένιζεν»(26).
Αλλά και η ομοιότητα που παρουσιάζει η παράγραφος αυτή, με την αντίστοιχη από τον Κανόνα της Μεγάλης Πέμπτης είναι μάλλον εντυπωσιακή. Καθώς η παλαιότητα του Κανόνα, έργο του Κοσμά του Μελωδού από τον 8ο αιώνα(27), είναι δεδομένη, αυτό δεν μας επιτρέπει παρά να σκεφτούμε, ότι είναι απίθανο να γράφει η ακολουθία της αδελφοποιίας το «εξ-αΤενίζοντες».
Κατά συνέπεια, η ευχή:
«Τω συνδέσμω της αγάπης συνδεόμενοι οι αυτάδελφοι, τω δεσπόζοντι των όλων εαυτούς Χριστώ αναθέμενοι, ωραίους πόδας εξαπενίζοντο ευαγγελιζόμενοι πάσιν ειρήνην»,
σε ελεύθερη απόδοση (σύμφωνα με τα δεδομένα της Κ.Δ. και της υμνογραφίας), λέει τα εξής:
«Οι αυτάδελφοι, οι οποίοι συνδέονται με τον σύνδεσμο της αγάπης, στο Δεσπότη των όλων Χριστό εμπιστευόμενοι τους εαυτούς τους, νίπτουν (ταπεινά ο ένας του άλλου)(28) τα ευλογημένα πόδια (‘ευλογημένα’ επειδή κοπιάζουν για το έργο του Ευαγγελίου)(29) διδάσκοντας σε όλους το ευαγγέλιο της ειρήνης».
Και προχωρούμε στην τελευταία (ας πούμε) άξια λόγου παραχάραξη.
Γιατί ο «παρακοιμώμενος» ήταν συνήθως ευνούχος;
Όποιος διάβασε το άρθρο-μνημείο παραχαράξεων, θα είδε ένα υπονοούμενο, ότι ενώ ο «παρακοιμώμενος» έπρεπε να ήταν ευνούχος, δήθεν για να μην έχει σχέσεις με τον …αυτοκράτορα, ο Μιχαήλ Γ΄, έκανε μία εξαίρεση ειδικά για τον Βασίλειο, επειδή ήταν «όμορφος και σφριγηλός ερωτικά»!
Ας ξεκινήσουμε από το γεγονός πως η ιστορία μας λέει ότι ο Μιχαήλ Γ΄ όχι μόνο δεν είχε τέτοιες …προτιμήσεις, αλλά αντιθέτως, ενδιαφερόταν κάπως παραπάνω για τη γυναικεία συντροφιά. Η ιστορία με την Ευδοκία Ιγγερινή, δείχνει πολλά και για τον Μιχαήλ, αλλά και για τον αδίστακτο χαρακτήρα του Βασιλείου.
Εκτός όμως από αυτό, το αξίωμα του «Παρακοιμωμένου» το έπαιρναν ευνούχοι όχι φυσικά για να μην έχουν …ερωτικές σχέσεις με τον αυτοκράτορα, αλλά επειδή ΑΠΑΓΟΡΕΥΟΤΑΝ να διεκδικήσουν τον θρόνο! Και επειδή επρόκειτο για ένα υψηλότατο αξίωμα και μια θέση άμεσης επιρροής στον αυτοκράτορα, έπρεπε με τον τρόπο αυτό «να αποκλειστεί οποιαδήποτε πιθανή εκδήλωση αυτοκρατορικής φιλοδοξίας»(30).
Η πιθανότητα ένα τέτοιο πρόσωπο να φτάσει στο σημείο να σφετεριστεί τον θρόνο ήταν μεγάλη καθώς ο «Παρακοιμώμενος» ήταν:
«το πιο ισχυρό (…) πρόσωπο απ’ αυτή την αυλική ομάδα αξιωματούχων (…) εκείνος που κοιμώνταν στο διπλανό δωμάτιο του κοιτώνος του αυτοκράτορος. Αυτοί που είχαν αυτό το αξίωμα συχνά ασκούσαν σημαντική επίδραση (…) (και γι’ αυτό) λαμβάνονταν υπ’ όψη ότι οι ευνούχοι πάντοτε αποκλείονταν από τον αυτοκρατορικό θρόνο και επομένως δεν μπορούσαν ποτέ να γίνουν σφετεριστές, ούτε είχαν διαδόχους, χάριν των οποίων θα μπορούσαν να εκμεταλλευθούν τις ευκαιρίες τους»(31).
Και ο Μιχαήλ Γ΄, πλήρωσε το λάθος του να βάλει έναν ικανό μεν άνθρωπο, αλλά μη ευνούχο και ταυτόχρονα αδίστακτο, στη θέση του «Παρακοιμώμενου», με αποτέλεσμα ο Βασίλειος να ανέλθει με τον γνωστό τρόπο στην αυτοκρατορική εξουσία.
Ο Βασίλειος Α΄ ήταν Έλληνας και όχι Αρμένιος
Για την καταγωγή του Βασιλείου Α΄, παραθέτουμε τα παρακάτω από την εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα»:
«Είναι γεγονός ότι ο Βασίλειος γεννήθηκε από φτωχή οικογένεια στη Χαριούπολη της Θράκης, που ανήκε στο θέμα της Μακεδονίας…(και) ο χαρακτηρισμός του ως Μακεδόνας προέρχεται αναμφιβόλως από τη διοικητική ονομασία του τόπου καταγωγής του (θέμα Μακεδονίας» όμως «οι γονείς του ήταν Έλληνες της Βορειοδυτικής Θράκης. Υποστηρίχθηκε η υπόθεση, με βάση διάφορες ασαφείς μαρτυρίες αρμενικών πηγών, ότι ο Βασίλειος ήταν αρμενικής καταγωγής (Adonz). Αντίθετα, υποστηρίχθηκε η υπόθεση, με βάση ασαφείς επίσης αραβικές πηγές, ότι ήταν σλαβικής καταγωγής. Ο Α. Βασίλιεφ συνδύασε τις δύο υποθέσεις και υποστήριξε τη σλαβο-αρμενική καταγωγή του Βασιλείου. Ωστόσο, νεώτερες έρευνες απέδειξαν την καταγωγή του από ελληνική οικογένεια της Χαριούπολης της Βορειοδυτικής Θράκης»(32).
Επίλογος
Θα μπορούσε ποτέ, ακόμη και ο πιο καλοπροαίρετος, να θεωρήσει ΟΛΑ τα παραπάνω τυχαία λάθη; Ασφαλώς όχι. Αν όμως δεν είναι λάθη, τότε ποιος μπορεί άραγε να εισδύσει στην ψυχοσύνθεση των ανθρώπων αυτών; Ποια τραγική κατάσταση οδηγεί τους ανθρώπους να ΔΗΜΟΣΙΕΥΟΥΝ κείμενα τυπωμένα, τα οποία έχουν γραφτεί χωρίς την στοιχειώδη ανάγκη διατήρησης της αξιοπρέπειας του αρθρογράφου; Σε τι είδους σκοτεινό πράγμα έχει εξελιχθεί η «απολογητική» του αντιχριστιανισμού, του δωδεκαθεϊσμού και του αθεϊσμού; Όσοι αγόραζαν το περιοδικό, ή διαβάζουν σήμερα τα άρθρα του, ή επισκέπτονται την εν λόγω ιστοσελίδα και διαβάζουν αυτόν τον όγκο των παραχαράξεων, δεν αισθάνονται προδομένοι από αυτή την ωμή απάτη, δεν αισθάνονται σαν να τους έχει κοροϊδέψει ή και γελοιοποιήσει κάποιος;
Εμείς είδαμε, δυστυχώς, σε φόρουμ να επικαλούνται άνθρωποι το άρθρο αυτό. Και σε ένα κατεβατό που περιείχε σχεδόν όλο το εν λόγω κείμενο, κάποιος σοφός αναγνώστης αντιπρότεινε μία ερώτηση:
– Μπορείτε να μου φέρετε ΜΙΑ μόνο αξιόπιστη πηγή, ΕΝΑΝ μόνο αξιόλογο ιστορικό, που να γράφει για τους ομοφυλοφιλικούς αυτούς γάμους;
Φυσικά, απάντηση δεν υπήρξε!
Εμείς βέβαια έπρεπε να προχωρήσουμε σε πλήρη διάψευση. Ελπίζουμε λοιπόν η μακροσκελής απάντησή μας να έδωσε όχι μόνο τις πρέπουσες απαντήσεις, αλλά και χρήσιμες ιστορικές πληροφορίες στους αναγνώστες.
Συμπερασματικά, δεν θα κουραστούμε να γράφουμε, ότι πρέπει να είμαστε ΠΑΝΤΑ δύσπιστοι, επιφυλακτικοί και καχύποπτοι με όλο το φάσμα της σημερινής αντιχριστιανικής απολογητικής. Υπάρχουν άνθρωποι, οι οποίοι δυστυχώς δεν διστάζουν μπροστά σε τίποτα, προκειμένου να μας παρασύρουν στον σκοτεινό και δυσερμήνευτο ψυχικό τους κόσμο. Ας στεκόμαστε λοιπόν πάντα με κριτική σκέψη απέναντι σε όλα αυτά τα αρρωστημένα φαινόμενα.
Σημειώσεις
(1) Δημητράκος Δημήτριος, «Μέγα Λεξικόν όλης της Ελληνικής Γλώσσης», τόμ. 1, εκδ. Δομή, Αθήναι 1964, σελ. 67.
(2) Μπαμπινιώτης Γεώργιος, «Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας», 2η έκδ. εμπλουτισμένη, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 2005, σελ. 67.
(3) Λεκατσάς Παναγής, «Η Ψυχή. Η ιδέα της Ψυχής και της Αθανασίας της και τα Έθιμα του Θανάτου», Εκδοτικόν Ινστιτούτον Αθηνών, Αθήνα 1957, σελ. 33.
(4) Φωρ Πωλ, «Η Καθημερινή Ζωή την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου» (μτφρ. Αγγέλου Γιάννης), έκδ. 2η, Παπαδήμας, Αθήνα 1997, σελ. 139.
(5) Βλ. λήμμα «Αδελφοποιία», εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα», τόμ. 2, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2004-2005 (CD-ROM).
(6) Β. Σφυρόερας, «Αδελφοποιία», εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα», ό.π.
(7) Μιχαήλ-Δέδε Μαρία, «Οι έλληνες αρβανίτες», Ίδρυμα Βορειοηπειρωτικών Ερευνών, Δωδώνη, Αθήνα 1997, σελ. 176.
(8) Κόκκινος Διονύσιος, «Η Ελληνική Επανάστασις», τόμ. Β΄, 6η έκδ., Μέλισσα, Αθήνα 1974, σελ. 196.
(9) Δημ. Λουκάτος, «Αδελφοποιία», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (ΘΗΕ), τόμ. 1, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1962, στ. 403.
(10) «Βλάσταρις Ματθαίος», ΘΗΕ, τόμ. 3 (1963), στ. 928.
(11) Γ. Ράλλη – Μ. Ποτλή, «Σύνταγμα των θείων και Ιερών κανόνων», τόμ. ΣΤ΄, Αθήνησιν 1859, σελ. 126-127.
(12) «Μαλαξός Μανουήλ», ΘΗΕ, τόμ. 8 (1966), στ. 535.
(13) Μπούμης Ι. Παναγιώτης, «Κανονικόν Δίκαιον», έκδ. 3η επηυξημένη, Γρηγόρης, Αθήνα 2002, σελ. 46.
(14) Νομοκάνων του Εμμ. Μαλαξού, στο: Σγούτας Λεωνίδας, «Θέμις ή Εξέτασις της Ελληνικής Νομοθεσίας», τόμ. 7, εν Αθήναις 1856, σελ. 199-200.
(15) Νικοδήμου Αγιορείτου, «Πηδάλιον» (ακριβής ανατύπωσις της γ΄ εκδόσεως του 1864), εκδ. Βασ. Ρηγόπουλου, Θεσσαλονίκη 2003, σελ. 739 κ.ε.
(16) Νικοδήμου Αγιορείτου, «Πηδάλιον», ό.π., σελ. 756.
(17) Νικοδήμου Αγιορείτου, «Πηδάλιον», ό.π., σελ. 197.
(18) Βλ. «Βασίλειος A’ ο Μακεδών», «Ιστορία Εικονογραφημένη», εκδ. Πάπυρος, τεύχ. 338 (1996), σελ. 86.
(19) Βλ. «Βασίλειος A’ ο Μακεδών», εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα», τόμ. 13, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2004-2005 (CD-ROM).
(20) «Βασίλειος A’ ο Μακεδών», «Ιστορία Εικονογραφημένη», ό.π.
(21) Γεωργίου Μοναχού, «Βίοι των νέων Βασιλέων», PG 109, 881A.
(22) Πρόδρομος Ι. Ακανθόπουλος, «Κώδικας Ιερών Κανόνων και Εκκλησιαστικής Νομοθεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος», 3η έκδ., Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 601.
(23) Γεωργίου Μοναχού, «Βίοι των νέων Βασιλέων», PG 109, 881AΒ.
(24)Κουκουλές Φαίδων, «Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός», τόμ. Δ΄, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1948-1955, σελ. 458.
(25) Δημητράκος Δημήτριος, «Μέγα Λεξικόν όλης της Ελληνικής Γλώσσης», τόμ. 13, εκδ. Δομή, Αθήναι 1964, σελ. 6945.
(26) Οδύσσεια, τ, 389.
(27) «Κοσμάς ο Μελωδός», ΘΗΕ, τόμ. 7 (1965), στ. 886.
(28) Παραπέμπει στο Ιω. 13,14-16: «Αν, λοιπόν, εγώ ο Κύριος κι ο Διδάσκαλος σας έπλυνα τα πόδια, έχετε κι εσείς την υποχρέωση να πλένετε ο ένας τα πόδια του άλλου. Σας έδωσα το παράδειγμα, για να κάνετε κι εσείς όπως έκανα εγώ. Η αλήθεια είναι πως δεν υπάρχει δούλος ανώτερος από τον κύριό του, ούτε απεσταλμένος ανώτερος από κείνον που τον έστειλε».
(29) Βλ. Ρωμ. 10,15: «ωραίοι οι πόδες των ευαγγελιζομένων ειρήνην».
(30) Herrin Judith, «Τι είναι το Βυζάντιο» (μτφρ. Σαμαρά Χριστιάννα), Ωκεανίδα, Αθήνα 2008, σελ. 327.
(31) Baynes H. Norman & Η.St.L.B. Moss, «Βυζάντιο, Εισαγωγή στο Βυζαντινό Πολιτισμό», 8η έκδ., Παπαδήμας, Αθήνα 2004, σελ. 401-402.
(32) Βλ. «Βασίλειος A’ ο Μακεδών», εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα», τόμ. 13, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2004-2005 (CD-ROM).
Βιβλιοπαρουσίαση τού Papyrus 52 για το πόνημα:
Η Αδελφοποίηση: Ακολουθία του ευχολογίου
ή αντικείμενο εκμεταλλεύσεως της ‘Νέας Ηθικής’;
Χρήστος Πανάγου
Προλογίζει ο καθ. Δημήτριος Τζέρπος
Η «Αδελφοποίηση», αποτελεί μια -ξεχασμένη σήμερα- πρακτική δημιουργίας «τεχνητής συγγένειας» παρόμοιας με την υιοθεσία, η ιστορία της οποίας ξεκινά από τα ομηρικά έπη, περνά από το Βυζάντιο όπου επιβιώνει ως λαϊκό έθιμο χωρίς καμία έννομη συνέπεια, ενώ η Εκκλησία προσπάθησε να την εκχριστιανίσει με τη δημιουργία σχετικών ευχών.
Αν και παρουσιάζεται σαφής ανάπτυξη εκκλησιαστικών αντιρρήσεων προς την Αδελφοποίηση από τον 13ο αι. και εξής, το έθιμο διατηρείται και στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, όμως, μετά την επανάσταση του 1821, η Εκκλησία προχώρησε πέρα από την απλή έκφραση αντιρρήσεων και αποφάσισε να απαγορεύσει οριστικά την πρακτική αυτή.
H τελετή αυτή της «Αδελφοποίησης» και η ιστορική και Λειτουργική της πορεία, είναι το κεντρικό θέμα του βιβλίου που επιλέξαμε να παρουσιάσουμε, το οποίο αποτελεί και την Μεταπτυχιακή διατριβή (master) του Θεολόγου και Μουσικολόγου Χρήστου Πανάγου.
Πρόκειται για ένα άρτιο έργο, 400 περίπου σελίδων, μια επιστημονική μελέτη λεπτομερώς τεκμηριωμένη, με εκατοντάδες παραπομπές και αναφορές σε σπάνιο υλικό και πλήθος χειρογράφων. Τα ιστορικά και Λειτουργικά στοιχεία που παρουσιάζονται από τον συγγραφέα είναι πολύτιμα, και η συμβολή του βιβλίου στην επιστημονική διερεύνηση του φαινομένου της «αδελφοποίησης», αδιαμφισβήτητη.
Κι όμως, υπάρχει ακόμα κάτι στο βιβλίο αυτό που παρουσιάζει ενδιαφέρον, ένα ευρύτερο ζήτημα το οποίο αντιμετωπίζεται κριτικά μέσα από την εργασία του συγγραφέα και θα το δούμε ευθύς αμέσως.
Όταν πριν από μερικούς μήνες, αποφασίσαμε να απαντήσουμε σε ένα διαδικτυακό συκοφαντικό κείμενο, το οποίο αναφερόταν σε δύο αδελφοποιίες του Βασιλείου Α΄, κατά τον 9ο αιώνα μ.Χ., τις οποίες ερμήνευε με απίστευτο τρόπο ως ομοφυλοφιλικούς γάμους(!) και μάλιστα, με τις ευλογίες της Εκκλησίας(!)(1),νομίσαμε ότι επρόκειτο για μια κλασική περίπτωση συκοφαντικής δυσφήμησης του Βυζαντίου, κατασκευασμένη εξολοκλήρου από το μυαλό των γνωστών αντιχριστιανικών κύκλων, και απλά οφείλαμε μια απάντηση ώστε «να εμποδίσουμε την εξάπλωση του παραλογισμού στο διαδίκτυο», όπως γράφαμε τότε.
Όπως λοιπόν ήταν φυσικό, όταν μετά τη δημοσίευση του άρθρου μας μάθαμε ότι κυκλοφόρησε το βιβλίο του Χρήστου Πανάγου (βλ. και σχετική βιβλιοπαρουσίαση στο μηνιαίο περιοδικό «Εφημέριος»(2)), θελήσαμε αμέσως να το πάρουμε στα χέρια μας και να το μελετήσουμε, αφενός για να μάθουμε περισσότερα για το ζήτημα, και αφετέρου για να το χρησιμοποιήσουμε ως μέτρο σύγκρισης για τις απαντήσεις που είχαμε δώσει(3).
Διαβάζοντας όμως τα προλεγόμενα του βιβλίου, μια μεγάλη έκπληξη μας περίμενε: Τελικά το διαδικτυακό εκείνο άρθρο δεν ήταν απλά αποκύημα της φαντασίας κάποιων φανατικών του διαδικτύου, αλλά αντλούσε επιχειρηματολογία από τον αμερικανό Τζων Μπόσγουελ, καθηγητή στην έδρα της Ιστορίας του Πανεπιστημίου Γιέηλ των Η.Π.Α.!
Όπως λοιπόν σημειώνει ο καθ. Δημήτριος Τζέρπος, αποτελεί γεγονός η «πρόσφατα διατυπωθείσα από τον αμερικανό καθηγητή Τζ. Μπόσγουελ θέση στο βιβλίο του ‘’Γάμοι μεταξύ ανδρών’’, ότι με την ακολουθία αυτή η Εκκλησία του Βυζαντίου ευλογούσε γάμους μεταξύ ομοφυλόφιλων ανδρών. Είναι προφανές ότι η κυκλοφόρηση του βιβλίου αυτού και στη νεοελληνική και η δυσανάλογη προς την επιστημονική του αξία μεγάλη διαφήμιση που επιχειρήθηκε απέβλεπαν στην άντληση επιχειρημάτων και από τη λειτουργική παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας για τη διευκόλυνση της θεσμοθέτησης γάμου μεταξύ ομοφυλοφίλων που επιχειρείται και στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια»(4).
Ασφαλώς, δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία περί τίνος πρόκειται:
Η «εργασία του Μπόσγουελ, η οποία μετά την επισήμανση δυσεξαρίθμητων παρερμηνειών των πηγών, άγνοια της ακριβούς σημασίας θεολογικών όρων και έκδηλης προκατάληψης κατά των αρχών της χριστιανικής ηθικής που την χαρακτηρίζει, μόνο ως μια επιστημονικοφανής μελέτη μπορεί να θεωρηθεί, στρατευμένη στην εξυπηρέτηση άλλων στόχων και πάντως όχι στη διακρίβωση της επιστημονικής αλήθειας»(5).
Είναι όμως θλιβερό: Πώς είναι δυνατόν, καθηγητής ενός από τα κορυφαία πανεπιστημιακά ιδρύματα του πλανήτη, να οδηγείται σε φτηνές παραχαράξεις μόνο και μόνο για να δώσει κείμενα στρατευμένα; Και αν μπορεί να το κάνει αυτό ένας καθηγητής του Γιέηλ, τότε πού μπορούν να φτάσουν άραγε οι ανώνυμοι διαδικτυακοί συκοφάντες;
Καταλαβαίνουμε λοιπόν την επιπλέον σημασία που αποκτά η επίπονη εργασία του Χρήστου Πανάγου, ο οποίος ανασκευάζει τους ακροβατισμούς του Μπόσγουελ με εξαιρετική επιτυχία, μέσα από μια σφαιρική και ολοκληρωμένη ερευνητική προσέγγιση του θέματος, με εξαντλητική μελέτη της προϋπάρχουσας βιβλιογραφίας και πρωτογενή μελέτη των πάσης φύσεως σχετικών πηγών, εργασίες που οδηγούν σε έγκυρα επιστημονικά συμπεράσματα.
Ο ίδιος ο συγγραφέας σημειώνει:
«Παρά την αρχική μου έκπληξη, ασχολήθηκα με αυτό το θέμα, το οποίο στην συνέχεια μου κέντρισε τα ενδιαφέρον πρώτον για λόγους ‘’απολογητικούς’’, σύμφωνα με την θεολογική έννοια του όρου, και δεύτερον, διότι θα είχα την ευκαιρία (και την ευχαρίστηση) να εντρυφήσω στα αρχαιότερα Βυζαντινά ‘’Ευχολόγια’’»(6).
Και προσθέτει, πως δεν επιθυμεί να «εκληφθεί η έκδοσή του ως έκφραση αντιπαλότητας προς το βιβλίο του Τζ. Μπόσγουελ, το οποίο έχει γραφτεί με συγκεκριμένο τρόπο και σίγουρα αποσκοπούσε στην δημιουργία ‘’θορύβου’’ και εντυπώσεων»(7).
Βεβαίως, αυτό δεν σημαίνει ότι μένουν αναπάντητες οι θεωρίες του Μπόσγουελ, οι οποίες καταρρίπτονται όχι μόνο από την ίδια την επιστημονική έκθεση των δεδομένων, αλλά και από το Ζ΄ κεφάλαιο του βιβλίου με τίτλο «Η καταχρηστική ερμηνεία της Αδελφοποιίας» το οποίο ασχολείται συγκεκριμένα με «το βιβλίο του Τζ. Μπόσγουελ» και τις «διαστρεβλώσεις του» (βλ. παρακάτω στα περιεχόμενα του βιβλίου).
Το βιβλίο του Μπόσγουελ, με το οποίο επιχειρήθηκε να αντληθεί επιχείρημα ότι η Εκκλησία στο Βυζάντιο ευλογούσε γάμους ομοφυλοφίλων, αποδεικνύεται μέσα από την εργασία του Χρήστου Πανάγου αντιεπιστημονικό σε βαθμό απαράδεκτο για το επίπεδο που θα έπρεπε να έχει ένας καθηγητής που υπηρετεί σε ένα καταξιωμένο διεθνώς πανεπιστημιακό ίδρυμα. Είναι βέβαιο όμως, ότι η προσπάθειά του ιδίου και όσων τον έπεισαν να προβεί σε αυτό το ατόπημα, θα οδηγήσει σε αντίστροφα αποτελέσματα από εκείνα που προσδοκούσαν.
Διότι, οι αναλύσεις του κ. Πανάγου οδηγούν σε ερωτήματα που ο Τζ. Μπόσγουελ αδυνατεί να τα απαντήσει: πώς θα ήταν ποτέ δυνατό να ερμηνευτεί το γεγονός ότι οι πηγές δεν καταγράφουν πουθενά σύνδεση ομοφυλοφίλων, αλλά αναφέρονται με σαφήνεια σε τελετές δημιουργίας τεχνητής συγγένειας; Αν οι υποτιθέμενοι αυτοί γάμοι ομοφυλοφίλων ήταν τόσο αποδεκτοί ώστε να τους ευλογεί η Εκκλησία, για ποιο λόγο ο Τζ. Μπόσγουελ δεν καταφέρνει να προσκομίσει από τις πηγές ούτε μία ευθεία αναφορά σε γάμους ομοφυλοφίλων αλλά καταφεύγει διαρκώς σε ακραίες προσωπικές ερμηνείες και ανακάλυψη «υπονοούμενων» στα κείμενα; Και ασφαλώς, για ποιον λόγο τα βυζαντινά νομικά κείμενα και το Εκκλησιαστικό Δίκαιο εναντιώνονται και καταδικάζουν τις ομοφυλοφιλικές μίξεις, τις οποίες υποτίθεται αποδέχονται και ευλογούν;
Όταν λοιπόν ο Χρήστος Πανάγου αφιερώνει 400 σελίδες για να αποκρυπτογραφήσει με τρόπο μεθοδικό και επιστημονικό κάθε λεπτομέρεια της τελετής αυτής, δικαιούται σαφέστατα να αναφέρει ότι η προσπάθεια του Μπόσγουελ «μόνον ως αστεϊσμός θα μπορούσε να εκληφθεί και όχι ως επιστημονικώς τεκμηριωμένη άποψη χρήζουσα αναλόγου επιπέδου σχολιασμού»(8).
Συμφωνούμε απόλυτα με τα όσα σημείωσε ο καθ. Δημ. Τζέρπος για το βιβλίο αυτό, ότι δηλαδή, «η σημασία της εν λόγω μελέτης δεν εξαντλείται μόνο στο ιστορικολειτουργικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει, αλλά προσλαμβάνει και μια επικαιρότητα, καθώς ποικίλα ιδεολογικά ρεύματα και νέες τάσεις περί ηθικής όχι μόνο έχουν εκκοσμικεύσει και αποϊεροποιήσει το ιερό μυστήριο του γάμου, αλλά παρεισέδυσαν και στο χώρο ορισμένων ετερόδοξων χριστιανικών ομολογιών».
Συστήνουμε λοιπόν ανεπιφύλακτα το από κάθε άποψη ενδιαφέρον και αξιόλογο βιβλίο του Χρήστου Πανάγου, το οποίο, πάντα με επίκεντρο την «Αδελφοποιία», θα ταξιδέψει τον αναγνώστη στην προχριστιανική εποχή μέσα από τα αρχαία ελληνικά και λατινικά κείμενα, κατόπιν στη Ρώμη της μετά Χριστόν εποχής, στις αρχές της βυζαντινής περιόδου και στα σχετικά νομικά και άλλα κείμενα, και από εκεί στην μεταγενέστερη εκκλησιαστική Λειτουργική παράδοση, στα έθιμα της Τουρκοκρατίας και στις Συνοδικές αποφάσεις της Εκκλησίας κατά τον 19ο αιώνα.
Τα περιεχόμενα του βιβλίου
Κεφάλαιο Α΄: Η αδελφοποιία στον προχριστιανικό κόσμο:
- Έννοια-ορισμός της Αδελφοποιίας.
- Ανίχνευση μορφών Αδελφοποιίας στον προχριστιανικό κόσμο. Η αδελφοποίηση ως πρακτική στην αρχαία Ελλάδα και την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
Κεφάλαιο Β΄: Η αδελφοποιία κατά την αρχαία χριστιανική περιοδο (4ος-8ος αιώνες)
1.Η χριστιανική λατρεία μετά τον 4ο αι. μ.Χ.
- Εμπλουτισμός της χριστιανικής λατρείας και η επίδραση του εθνισμού.
- Η Αδελφοποιία στην λατρευτική πράξη της Εκκλησίας.
- Μαρτυρίες τελέσεως της Αδελφοποιίας από τον 4ο ως τον 8ο αι.
Κεφάλαιο Γ΄: Η αδελφοποιία κατά την περίοδο του 8ου-12ου αιώνων
- Η Αδελφοποιία στην χειρόγραφη παράδοση, από τον 8ο ως τον 12ο αι.
- Σχολιασμός ευχολογικών κειμένων της περιόδου 8ου-12ου αι.
- Μαρτυρίες τελέσεως της Αδελφοποιίας από τον 9ο ως τον 12ο αι.
- Η Αδελφοποιία στο Κανονικό Δίκαιο κατά τον 11ο αι.
- Η Αδελφοποιία στη νομοθεσία από τον 8ο ως τον 12ο αι.
Κεφάλαιο Δ΄: Η εξέλιξη της ακολουθίας από τον 12ο ως τον 16ο αι.
- Μαρτυρίες τελέσεως της Αδελφοποιίας από τον 12ο ως τον 16ο αι.
- Η Αδελφοποιία στην χειρόγραφη παράδοση, των 12ου-16ου αι.
- Σχολιασμός ευχολογικών κειμένων των 12ου-16ου αι.
- Η Αδελφοποιία στο Κανονικό Δίκαιο από τον 12ο ως τον 16ο αι.
- Η Αδελφοποιία στα νομοθετικά κείμενα των 12ου-16ου αι.
Κεφάλαιο Ε΄: Η αδελφοποιία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας
- Μαρτυρίες τελέσεως της Αδελφοποιίας στην Τουρκοκρατία.
- Έκδοση της Ακολουθίας στα πρώτα έντυπα Ευχολόγια.
- Η Αδελφοποιία στην κανονική συλλογή του Πηδαλίου.
Κεφάλαιο ΣΤ΄: Οι Εκκλησιαστικές Εγκύκλιοι των 18ου-20ου αι.
- Το «Επιτίμιον» του Οικουμενικού Πατριαρχείου του 18oυ αι.
- Εγκύκλιοι της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (19ος αι.)
- Πατριαρχικόν Γράμμα για την Αδελφοποιία στην Κρήτη, 19ου αι.
Κεφάλαιο Ζ΄: Η καταχρηστική ερμηνεία της Αδελφοποιίας
- Το βιβλίο του Τζ. Μπόσγουελ και οι διαστρεβλώσεις του.
- «Έρωτας» και «αφροδίσια» στην αρχαία ελληνική γραμματεία.
- Ποινές για ηθικές παρεκτροπές στην Βυζαντινή αυτοκρατορία.
Το βιβλίο κλείνει με τα «Συμπεράσματα» και ακολουθεί το «Παράρτημα» όπου βρίσκουμε τα εξής:
- Συνοπτικό πίνακα των Ευχών εκάστου Ευχολογίου.
- Initia των ευχολογικών κειμένων.
- Τα κείμενα των Ευχών.
- Τα κείμενα των Εγκυκλίων.
- Εικόνες χειρογράφων.
Αθήνα, 2010. Κεντρική Διάθεση: Βιβλιοπωλείο Νεκτάριος Παναγόπουλος, Χαβρίου 3 (πίσω από την Παλαιά Βουλή).
Σημειώσεις
(1) Βλ. στις ιστοσελίδες της ΟΟΔΕ το άρθρο μας για την διαστρέβλωση της αδελφοποίησης με τίτλο: «Παντρεύτηκε ο Βασίλειος ο Α΄ άνδρες, με τις ευλογίες της… Εκκλησίας; (Πώς μεταμόρφωσαν -με παραποίηση των πηγών φυσικά- την αρχαιότατη τελετή αδελφοποίησης, σε γάμο …ομοφυλοφίλων!)» (http://www.oodegr.com/neopaganismos/sykofanties/enapenizontes_1.htm (αναρτήθηκε στις 15/4/2010) ).
(2) Παρουσίαση του βιβλίου του Χρήστου Πανάγου έγινε και στο μηνιαίο περιοδικό «Εφημέριος», τεύχ. 5 (Μάιος 2010), σελ. 30 (βλ. το τεύχος σε ψηφιακή μορφή PDF εδώ: http://www.ecclesia.gr/greek/press/efimerios/efimerios_2010_maios.pdf ).
(3) Στα περί Βασιλείου Α΄, οι αδελφοποιίες του οποίου απασχόλησαν και το σχετικό άρθρο της ΟΟΔΕ, αναφέρεται ο Χρήστος Πανάγου στις σελίδες 161-168. Φυσικά, στο βιβλίο του αναλύονται πολύ περισσότερες περιπτώσεις.
(4) Πανάγου Χρήστος, «Η Αδελφοποίηση. Ακολουθία του ευχολογίου ή αντικείμενο εκμεταλλεύσεως της ‘Νέας Ηθικής’;», Αθήνα 2010, σελ. 10 (Πρόλογος καθ. Δημητρίου Τζέρπου).
(5) Πανάγου Χρήστος, «Η Αδελφοποίηση…», ό.π., σελ. 10-11 (Πρόλογος καθ. Δημητρίου Τζέρπου).
(6) Πανάγου Χρήστος, «Η Αδελφοποίηση…», ό.π., σελ. 14 (Πρόλογος του συγγραφέα).
(7) Πανάγου Χρήστος, «Η Αδελφοποίηση…», ό.π., σελ. 15 (Πρόλογος του συγγραφέα).
(8) Πανάγου Χρήστος, «Η Αδελφοποίηση…», ό.π., σελ. 320.
Η ανιστόρητη διαστρέβλωση τής αρχαίας Ορθόδοξης πρακτικής τής “αδελφοποίησης” (oodegr.com)
