Σολζενίτσιν Ἀλεξάντερ
8 Ἰουνίου 1978
Χαίρομαι εἰλικρινὰ ποὺ βρίσκομαι μαζί σας μὲ τὴν εὐκαιρία αὐτὴ καὶ γνωρίζω προσωπικὰ αὐτὸ τὸ παλιὸ καὶ φημισμένο Πανεπιστήμιο. Τὰ συγχαρητήρια καὶ τὶς καλύτερες εὐχές μου σὲ ὅλους τους σημερινοὺς ἀποφοίτους.
Τὸ ἔμβλημα τοῦ Harvard εἶναι ἡ λέξη ‘Ἀλήθεια’ (‘Veritas’). Πολλοὶ ἀπὸ σᾶς ἔχουν ἤδη διαπιστώσει, καὶ ἄλλοι θὰ τὸ διαπιστώσουν στὴν πορεία τῆς ζωῆς τους, ὅτι ἡ ἀλήθεια μᾶς διαφεύγει ἂν δὲν συγκεντρώσουμε ὅλη τὴν προσοχή μας στὴν ἀναζήτησή της. Κι ἐνῶ ἀκόμη ἐκείνη μᾶς διαφεύγει, παραμένει ὡστόσο ἡ ψευδαίσθηση ὅτι τὴν γνωρίζουμε, καὶ ὁδηγεῖ σὲ πολλὲς παρανοήσεις. Ἀκόμη, ἡ ἀλήθεια σπάνια εἶναι εὐχάριστη: σχεδὸν πάντα εἶναι πικρή. Ὑπάρχει κάποια πίκρα καὶ στὸν λόγο μου σήμερα. Θέλω ὅμως νὰ τονίσω ὅτι ἔρχεται ὄχι ἀπὸ ἕναν ἀντίπαλο ἀλλὰ ἀπὸ ἕναν φίλο.
Πρὶν τρία χρόνια στὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες εἶπα κάποια πράγματα ποὺ τότε θεωρήθηκαν ἀπαράδεκτα. Σήμερα, πολλοὶ συμφωνοῦν μὲ ὅσα εἶπα τότε…
Ἕνας κόσμος διχασμένος
Ὁ διχασμὸς στὸν σημερινὸ κόσμο εἶναι ἀντιληπτὸς ἀκόμη καὶ μὲ μία βιαστικὴ ματιά. Ὁποιοσδήποτε σύγχρονος ἄνθρωπος ἀναγνωρίζει εὔκολα δύο παγκόσμιες δυνάμεις, ποὺ ἡ καθεμιὰ ἔχει ἤδη τὴ δύναμη νὰ καταστρέψει τὴν ἄλλη. Ὡστόσο, ἡ κατανόηση τοῦ διχασμοῦ συχνὰ περιορίζεται σ’ αὐτὴ τὴν πολιτικὴ ἔννοια, στὴν ψευδαίσθηση ὅτι ὁ κίνδυνος μπορεῖ νὰ ἀποτραπεῖ μὲ ἐπιτυχεῖς διπλωματικὲς διαπραγματεύσεις ἢ μὲ τὴν ἐπίτευξη μίας στρατιωτικῆς ἰσορροπίας. Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι τὸ ρῆγμα εἶναι πιὸ βαθὺ καὶ πιὸ ριζικό, ὅτι τὰ χάσματα εἶναι περισσότερα ἀπ’ ὅσα μπορεῖ νὰ δεῖ κανεὶς μὲ πρώτη ματιά. Αὐτὸ τὸ βαθὺ πολλαπλὸ ρῆγμα κρύβει τὸν κίνδυνο μίας πολλαπλῆς συμφορᾶς γιὰ ὅλους μας, σύμφωνα μὲ τὴν ἀρχαία ἀλήθεια ὅτι ἕνα διχασμένο Βασίλειο – στὴν περίπτωση αὐτὴ ἡ Γῆ μας –δὲν μπορεῖ νὰ σταθεῖ.
Σύγχρονοι κόσμοι
[Στὸ μέρος αὐτὸ ὁ Σολζενίτσιν παρατηρεῖ ὅτι ὁ κόσμος εἶναι διχασμένος πολὺ περισσότερο ἀπ’ ὅτι ἁπλῶς σὲ Δύση καὶ Σοβιετικὸ μπλόκ. Ὑπάρχει, γιὰ παράδειγμα, ὁ Τρίτος Κόσμος τῶν ὑπανάπτυκτων κρατῶν, καθὼς καὶ αὐτόνομα ἔθνη καὶ περιοχὲς ὅπως ἡ Ἰαπωνία, ἡ Κίνα, ἡ Ἰνδία, τὸ Ἰσραὴλ καὶ ὁ Μουσουλμανικὸς κόσμος. Ἔτσι στὴν πραγματικότητα ὁ κόσμος εἶναι πολὺ πιὸ ἑτερογενὴς – πολιτικά, πολιτισμικά, ἰδεολογικὰ καὶ θρησκευτικὰ – ἀπ’ ὅσο συχνὰ ἀναγνωρίζεται. Σχολιάζει ὅτι μέχρι τὸν 20ο αἰώνα ἡ Δύση, κινούμενη ἐν μέρει ἀπὸ μία αἴσθηση πολιτισμικῆς ὑπεροχῆς, κυριάρχησε σὲ μεγάλο μέρος τοῦ κόσμου καὶ ἔφτιαξε μεγάλες ἀποικιακὲς αὐτοκρατορίες. Ὡστόσο, τὸ ρεῦμα ἔχει γυρίσει, καὶ πολλὰ ἀπὸ αὐτὰ τὰ ἔθνη καὶ περιοχὲς ἔχουν πλέον διεκδικήσει καὶ ἀνακτήσει τὴν ἀνεξαρτησία τους].
Σύγκλιση
Ὡστόσο, ἡ τύφλωση τῆς [Δυτικῆς] ὑπεροχῆς συνεχίζεται παρόλα αὐτά, καὶ στηρίζει τὴν πεποίθηση ὅτι τεράστιες περιοχὲς σὲ ὅλο τὸν πλανήτη θὰ πρέπει νὰ ἀναπτυχθοῦν καὶ νὰ ὡριμάσουν στὸ ἐπίπεδο τῶν συγχρόνων Δυτικῶν συστημάτων ποὺ στὴ θεωρία εἶναι τὰ καλύτερα καὶ στὴν πράξη τὰ πιὸ ἑλκυστικά. Ὑπάρχει ἡ πεποίθηση ὅτι ὅλοι αὐτοὶ οἱ ἄλλοι κόσμοι μόνο προσωρινὰ ἐμποδίζονται ἀπὸ κακὲς κυβερνήσεις ἢ ἀπὸ βαθιὲς κρίσεις ἢ ἀπὸ τὴ δική τους βαρβαρότητα καὶ ἀδυναμία κατανόησης νὰ πάρουν τὸ δρόμο τῆς Δυτικῆς πλουραλιστικῆς δημοκρατίας καὶ νὰ υἱοθετήσουν τὸν Δυτικὸ τρόπο ζωῆς. Οἱ χῶρες κρίνονται μὲ βάση τὴν πρόοδό τους πρὸς τὴν κατεύθυνση αὐτή. Ὡστόσο, πρόκειται γιὰ μία ἰδέα ποὺ ἀναπτύχθηκε ἀπὸ τὴν ἀδυναμία τῆς Δύσης νὰ καταλάβει τὴν οὐσία τῶν ἄλλων κόσμων, ἀπὸ τὸ λάθος νὰ τοὺς μετράει ὅλους μὲ Δυτικὴ μεζούρα. Ἡ πραγματικὴ εἰκόνα τῆς ἀνάπτυξης τοῦ πλανήτη μας εἶναι ἐντελῶς διαφορετική.
Τὸ ἄγχος γιὰ τὸν διχασμένο μας κόσμο γέννησε τὴ θεωρία τῆς σύγκλισης ἀνάμεσα στὶς ἡγέτιδες Δυτικὲς χῶρες καὶ τὴ Σοβιετικὴ Ἕνωση. Εἶναι μία καταπραϋντικὴ θεωρία ποὺ παραβλέπει τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ κόσμοι αὐτοὶ καθόλου δὲν ἐξελίσσονται πρὸς τὴν ὁμοιότητα: κανένας ἀπὸ τοὺς δύο δὲν μπορεῖ νὰ μεταμορφωθεῖ στὸν ἄλλο χωρὶς τὴ χρήση βίας. Ἐξάλλου, ἡ σύγκλιση ἀναπόφευκτα σημαίνει ἀποδοχὴ καὶ τῶν ἐλαττωμάτων τῆς ἄλλης πλευρᾶς, κι αὐτὸ δὲν εἶναι βέβαια καθόλου ἐπιθυμητό.
Ἂν σήμερα ἀπευθυνόμουν σὲ ἕνα ἀκροατήριο στὴ χώρα μου καὶ ἐξέταζα τὴ συνολικὴ μορφὴ τῶν χασμάτων τοῦ κόσμου, θὰ εἶχα ἐπικεντρωθεῖ στὶς συμφορὲς τῆς Ἀνατολῆς. Ἐφόσον ὅμως ἡ ἀναγκαστικὴ ἐξορία μου στὴ Δύση διαρκεῖ τώρα τέσσερα χρόνια, καὶ ἐφόσον τὸ ἀκροατήριό μου εἶναι Δυτικό, νομίζω ὅτι θὰ ἔχει μεγαλύτερο ἐνδιαφέρον νὰ ἐπικεντρωθῶ σὲ κάποιες πλευρὲς τῆς Δύσης στὶς μέρες μας, ὅπως ἐγὼ τὶς βλέπω.
Ἡ ἔκπτωση τοῦ θάρρους
Ἕνα ἔλλειμμα θάρρους ἴσως νὰ εἶναι τὸ πιὸ ἐντυπωσιακὸ χαρακτηριστικὸ ποὺ θὰ σημειώσει ἕνας ἐξωτερικὸς παρατηρητὴς στὴ Δύση στὶς ἡμέρες μας. Ὁ Δυτικὸς κόσμος ἔχει χάσει τὸ ἀστικὸ θάρρος του, τόσο ὡς σύνολο ὅσο καὶ χωριστά, σὲ κάθε χώρα, κάθε κυβέρνηση, κάθε πολιτικὸ κόμμα, καὶ βέβαια στὰ Ἡνωμένα Ἔθνη. Ἕνα τέτοιο ἔλλειμμα θάρρους εἶναι ἰδιαίτερα ὁρατὸ στὶς ἡγετικὲς ὁμάδες καὶ τὴν διανοητικὴ ἐλίτ, καὶ δημιουργεῖ τὴν ἐντύπωση ὅτι τὸ θάρρος ἔχει χαθεῖ ἀπὸ ὁλόκληρη τὴν κοινωνία. Ὑπάρχουν βέβαια πολλὰ θαρραλέα ἄτομα, ἀλλὰ δὲν ἔχουν καθοριστικὴ ἐπίδραση στὴ δημόσια ζωή. Οἱ πολιτικοὶ καὶ πνευματικοὶ γραφειοκράτες δείχνουν κατάθλιψη, παθητικότητα καὶ σύγχυση στὶς πράξεις καὶ τὶς δηλώσεις τους, καὶ ἀκόμη περισσότερο σὲ θεωρητικὲς ἀπόπειρες νὰ ἐξηγήσουν πόσο ρεαλιστικό, λογικό, καὶ νοητικὰ καὶ ἠθικὰ δικαιολογημένο εἶναι νὰ βασίζουν κρατικὲς πολιτικὲς στὴν ἀδυναμία καὶ τὴ δειλία. Καὶ τὸ ἔλλειμμα τοῦ θάρρους τονίζεται μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀπὸ τὶς περιστασιακὲς ἐκρήξεις θυμοῦ καὶ ἀκαμψίας ἀπὸ μέρους τῶν ἴδιων γραφειοκρατῶν ὅταν ἀντιμετωπίζουν ἀδύναμες κυβερνήσεις καὶ ἀδύναμες χῶρες, ποὺ δὲν ὑποστηρίζονται ἀπὸ κανέναν, ἢ ρεύματα ποὺ δὲν προβάλλουν καμιὰ ἀντίσταση. Αὐτοὶ οἱ ἴδιοι ὅμως εἶναι βουβοὶ καὶ παράλυτοι ἀπέναντι σὲ ἰσχυρὲς κυβερνήσεις καὶ ἀπειλητικὲς δυνάμεις, σὲ ἐπιτιθέμενους καὶ διεθνεῖς τρομοκράτες.
Θὰ πρέπει μήπως νὰ τονίσουμε ὅτι ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα τὸ ἔλλειμμα θάρρους θεωρεῖται ὡς ἡ ἀρχὴ τοῦ τέλους;
Εὐημερία
Ὅταν δημιουργήθηκαν τὰ σύγχρονα Δυτικὰ Κράτη, κηρύχθηκε ἡ ἀκόλουθη ἀρχή: οἱ κυβερνήσεις πρέπει νὰ ὑπηρετοῦν τὸν ἄνθρωπο, καὶ ὁ ἄνθρωπος ζεῖ γιὰ νὰ εἶναι ἐλεύθερος νὰ ἐπιδιώκει τὴν εὐτυχία (βλέπε π.χ. τὴν Ἀμερικανικὴ Διακήρυξη τῆς Ἀνεξαρτησίας). Τώρα ἐπιτέλους μέσα στὶς τελευταῖες δεκαετίες ἡ τεχνικὴ καὶ κοινωνικὴ πρόοδος ἔχει ἐπιτρέψει τὴν πραγμάτωση αὐτῶν τῶν προσδοκιῶν: τὸ κράτος εὐημερίας. Σὲ κάθε πολίτη ἔχει δοθεῖ ἡ ἐπιθυμητὴ ἐλευθερία, καὶ ὑλικὰ ἀγαθὰ σὲ τέτοια ποσότητα καὶ ποιότητα ὥστε νὰ ἐγγυῶνται θεωρητικὰ τὴν ἐπίτευξη τῆς εὐτυχίας, μὲ τὴν ἠθικὰ κατώτερη ἔννοια ποὺ ἔχει προκύψει στὶς ἴδιες αὐτὲς δεκαετίες. Στὴ διαδικασία αὐτὴ ὡστόσο, ἔχει παραθεωρηθεῖ μία ψυχολογικὴ λεπτομέρεια: ἡ συνεχὴς δίψα γιὰ ἀκόμη περισσότερα πράγματα καὶ ἀκόμη καλύτερη ζωὴ καὶ ὁ ἀγώνας γιὰ τὴν ἀπόκτησή τους ἔχει χαράξει πολλὰ Δυτικὰ πρόσωπα μὲ ἀνησυχία, ἀκόμη καὶ κατάθλιψη, ἂν καὶ συνήθως τέτοια αἰσθήματα ἀπὸ συνήθεια συγκαλύπτονται. Ὁ ἐνεργὸς καὶ ἔντονος ἀνταγωνισμὸς διαποτίζει ὅλη τὴν ἀνθρώπινη σκέψη χωρὶς νὰ ἀνοίγει δρόμο γιὰ ἐλεύθερη πνευματικὴ ἀνάπτυξη. Ἡ ἀνεξαρτησία τοῦ ἀτόμου ἀπὸ πολλὲς μορφὲς κρατικῆς καταπίεσης εἶναι ἐγγυημένη. οἱ περισσότεροι ἄνθρωποι ἔχουν δεδομένη εὐημερία σὲ βαθμὸ ποὺ οἱ πατέρες καὶ οἱ παπποῦδες τους οὔτε καν ὀνειρεύονταν. Εἶναι δυνατὸ νὰ μεγαλώσει κανεὶς νέους ἀνθρώπους μὲ τὰ ἰδανικὰ αὐτά, ὁδηγώντας τους σὲ φυσικὴ αἴγλη, εὐτυχία, κατοχὴ ὑλικῶν ἀγαθῶν, χρημάτων καὶ ἐλεύθερου χρόνου, σὲ μία σχεδὸν ἀπεριόριστη ἐλευθερία ἀπόλαυσης. Ποιὸς λοιπὸν τώρα θὰ ἀπαρνιόταν ὅλα αὐτά, γιατί καὶ γιὰ ποιὸ σκοπὸ θὰ ριψοκινδύνευε κανεὶς τὴν πολύτιμη ζωή του γιὰ νὰ ὑπερασπισθεῖ κοινὲς ἀξίες, καὶ ἰδιαίτερα σὲ ‘θολὲς’ περιπτώσεις ὅπου θὰ πρέπει νὰ προασπίσει τὴν ἀσφάλεια τοῦ ἔθνους του σὲ μία μακρινὴ χώρα; Ἀκόμη καὶ ἡ βιολογία γνωρίζει ὅτι ἡ συνεχὴς ἀπόλυτη ἀσφάλεια καὶ εὐημερία δὲν εἶναι πλεονέκτημα γιὰ ἕναν ζωντανὸ ὀργανισμό. Σήμερα, ἡ εὐημερία στὴ ζωὴ τῆς Δυτικῆς κοινωνίας ἔχει ἀρχίσει νὰ ἀποκαλύπτει τὴν κακοήθη μάσκα της.
Νομικίστικη ζωὴ
Ἡ Δυτικὴ κοινωνία ἔχει δώσει στὸν ἑαυτὸ της τὴν ὀργάνωση ποὺ εἶναι πιὸ ταιριαστὴ γιὰ τοὺς σκοπούς της, βασισμένη, θὰ ἔλεγα, στὸ γράμμα τοῦ νόμου. Τὰ ὅρια τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων καὶ τῆς δικαιοσύνης καθορίζονται ἀπὸ ἕνα σύστημα νόμων: τὰ ὅρια αὐτὰ εἶναι πολὺ πλατιά. Οἱ ἄνθρωποι στὴ Δύση ἔχουν γίνει πολὺ ἐπιδέξιοι στὸ νὰ χρησιμοποιοῦν, νὰ ἑρμηνεύουν καὶ νὰ στρεβλώνουν τοὺς νόμους, ἂν καὶ οἱ νόμοι γενικὰ εἶναι πολὺ πολύπλοκοι γιὰ νὰ τοὺς καταλάβει ὁ μέσος ἄνθρωπος χωρὶς τὴ βοήθεια κάποιου εἰδικοῦ. Ὁποιαδήποτε διαφωνία λύνεται σύμφωνα μὲ τὸ γράμμα τοῦ νόμου, καὶ αὐτὴ θεωρεῖται ἡ ὑπέρτατη λύση. Ἂν κανεὶς ἔχει δίκαιο ἀπὸ νομικὴ ἄποψη, δὲν χρειάζεται τίποτε ἄλλο, κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ πεῖ ὅτι μπορεῖ παρόλα αὐτὰ νὰ μὴν ἔχει ἀπόλυτο δίκαιο καὶ νὰ συστήσει αὐτοσυγκράτηση, προθυμία ἀπάρνησης τῶν νομίμων δικαιωμάτων, θυσία καὶ ἀνιδιοτελῆ κίνδυνο: κάτι τέτοιο θὰ ἀκουγόταν ἁπλῶς παράλογο. Δὲν βλέπει κανεὶς σχεδὸν ποτὲ ἑκούσια αὐτοσυγκράτηση. Ὁ καθένας λειτουργεῖ στὸ ἀκραῖο ὅριο αὐτῶν τῶν νομικῶν πλαισίων. Μία πετρελαϊκὴ ἐταιρία εἶναι νομικὰ ἀψεγάδιαστη ὅταν ἀγοράζει μία ἐφεύρεση ἑνὸς νέου τύπου ἐνέργειας γιὰ νὰ ἐμποδίσει τὴ χρήση της. Ἕνας παραγωγὸς τροφίμων εἶναι νομικὰ ἄσπιλος ὅταν δηλητηριάζει τὸ προϊόν του γιὰ νὰ τὸ κάνει νὰ διαρκεῖ περισσότερο: ἐξάλλου, ὁ κόσμος εἶναι ἐλεύθερος νὰ μὴν τὸ ἀγοράσει.
Ἔχω περάσει ὁλόκληρη τὴ ζωή μου σὲ κομμουνιστικὸ καθεστώς, καὶ θὰ σᾶς πῶ ὅτι μία κοινωνία χωρὶς καμία ἀντικειμενικὴ νομικὴ κλίμακα εἶναι στ’ ἀλήθεια τρομερή. Ὅμως μία κοινωνία μὲ μόνη κλίμακα τὴν νομικὴ δὲν εἶναι κι αὐτὴ ἐντελῶς ἄξια του ἀνθρώπου. Μία κοινωνία ποὺ βασίζεται στὸ γράμμα τοῦ νόμου καὶ ποτὲ δὲν φθάνει ψηλότερα, πολὺ λίγο ἐκμεταλλεύεται τὸ ὑψηλὸ ἐπίπεδο τῶν ἀνθρωπίνων δυνατοτήτων. Τὸ γράμμα τοῦ νόμου εἶναι ὑπερβολικὰ ψυχρὸ καὶ τυπικὸ γιὰ νὰ ἔχει εὐεργετικὴ ἐπίδραση στὴν κοινωνία. Ὅταν ὁ ἱστὸς τῆς ζωῆς ὑφαίνεται μὲ νομικίστικες σχέσεις, ὑπάρχει μία ἀτμόσφαιρα ἠθικῆς μετριότητας ποὺ παραλύει τὶς εὐγενέστερες ὁρμὲς τοῦ ἀνθρώπου. Καὶ θὰ εἶναι ἁπλῶς ἀδύνατο νὰ ἀντιμετωπίσουμε τὶς δοκιμασίες τοῦ ἀπειλητικοῦ αὐτοῦ αἰώνα μὲ μόνο στήριγμα μία νομικίστικη δομή.
Ἡ κατεύθυνση τῆς ἐλευθερίας
Στὴ σημερινὴ Δυτικὴ κοινωνία ἔχει ἀποκαλυφθεῖ ἡ ἀνισότητα τῆς ἐλευθερίας νὰ κάνεις τὸ καλὸ καὶ τῆς ἐλευθερίας νὰ κάνεις τὸ κακό. Ἕνας πολιτικὸς ποὺ θέλει νὰ ἐπιτύχει κάτι σπουδαῖο καὶ πολὺ δημιουργικὸ γιὰ τὴ χώρα του θὰ πρέπει νὰ κινηθεῖ μὲ προσοχή, ἀκόμη καὶ μὲ φόβο: ὑπάρχουν χιλιάδες βιαστικοὶ καὶ ἀνεύθυνοι ἐπικριτὲς γύρω του, τὸ κοινοβούλιο καὶ ὁ τύπος συνεχῶς τὸν ἀντικρούουν. Καθὼς προχωρεῖ μπροστά, θὰ πρέπει νὰ ἀποδεικνύει ὅτι τὸ κάθε βῆμα τοῦ εἶναι στέρεο καὶ ἀπόλυτα ἄψογο. Μάλιστα ἕνα ἐξαιρετικὸ καὶ ἰδιαίτερα χαρισματικὸ πρόσωπο ποὺ ἔχει κατὰ νοῦν ἀσυνήθιστες καὶ ἀπροσδόκητες πρωτοβουλίες σπάνια βρίσκει τὴν εὐκαιρία νὰ τὶς ὑποστηρίξει: ἀπὸ τὴν ἀρχὴ ἀκόμη θὰ τοῦ στήσουν δεκάδες παγίδες. Ἔτσι ἡ μετριότητα θριαμβεύει μὲ τὴ δικαιολογία τῶν περιορισμῶν ποὺ ἐπιβάλλει ἡ δημοκρατία.
Εἶναι δυνατὸ καὶ εὔκολο ὁπουδήποτε νὰ ὑπονομεύσει κανεὶς τὴν διοικητικὴ ἐξουσία, ἡ ὁποία πράγματι ἔχει δραστικὰ μειωθεῖ σὲ ὅλες τὶς Δυτικὲς χῶρες. Ἡ ὑπεράσπιση τῶν ἀτομικῶν δικαιωμάτων ἔχει φθάσει σὲ τέτοια ἄκρα ὥστε νὰ ἀφήνει τὴν κοινωνία ὡς σύνολο ἐντελῶς ἀνυπεράσπιστη ἀπέναντι σὲ ὁρισμένα ἄτομα. Εἶναι καιρὸς στὴ Δύση νὰ ὑπερασπιστοῦμε ὄχι τόσο τὰ ἀνθρώπινα δικαιώματα ὅσο τὶς ἀνθρώπινες ὑποχρεώσεις.
Ἡ καταστροφικὴ καὶ ἀνεύθυνη ἐλευθερία ἔχει ἀποκτήσει ἀπεριόριστο χῶρο. Ἡ κοινωνία φαίνεται νὰ ἔχει πολὺ λίγη ἄμυνα ἀπέναντι στὴν ἄβυσσο τοῦ ἀνθρώπινου ἐκφυλισμοῦ, ὅπως εἶναι, γιὰ παράδειγμα, ἡ κατάχρηση τῆς ἐλευθερίας γιὰ ἠθικὴ βία ἀπέναντι σὲ νέους ἀνθρώπους, μὲ κινηματογραφικὲς ταινίες γεμάτες πορνογραφία, ἔγκλημα καὶ τρόμο. Αὐτὸ θεωρεῖται μέρος τῆς ἐλευθερίας καὶ θεωρητικὰ ἔχει ὡς ἀντίβαρο τὸ δικαίωμα τῶν νέων νὰ μὴ βλέπουν ἢ νὰ μὴν ἀποδέχονται. Ἔτσι, ἡ νομικίστικα ὀργανωμένη ζωὴ ἔχει ἀποδείξει τὴν ἀδυναμία της νὰ ἀμυνθεῖ ἀπέναντι στὴ διάβρωση ἀπὸ τὸ κακό.
Καὶ τί θὰ ποῦμε γιὰ τὸ σκοτεινὸ βασίλειο τῆς ἴδιας της ἐγκληματικότητας; Τὰ νομικὰ πλαίσια (τουλάχιστον στὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες) εἶναι ἀρκετὰ πλατιὰ ὥστε νὰ ἐνθαρρύνουν ὄχι μόνο τὶς ἀτομικὲς ἐλευθερίες ἀλλὰ καὶ ὁρισμένα ἀτομικὰ ἐγκλήματα. Ὁ ἔνοχος μπορεῖ νὰ μείνει ἀτιμώρητος ἢ νὰ ἐπιτύχει ἐπιείκεια ποὺ δὲν τὴν ἀξίζει, μὲ τὴν ὑποστήριξη χιλιάδων δημόσιων ὑπερασπιστῶν. Ὅταν μία κυβέρνηση ἀρχίζει σοβαρὴ μάχη κατὰ τῆς τρομοκρατίας, ἡ κοινὴ γνώμη ἀμέσως τὴν κατηγορεῖ ὅτι παραβιάζει τὰ ἀστικὰ δικαιώματα τῶν τρομοκρατῶν. Ὑπάρχουν πολλὲς τέτοιες περιπτώσεις.
Αὐτὴ ἡ ἀπόκλιση τῆς ἐλευθερίας πρὸς τὴν πλευρὰ τοῦ κακοῦ ἔγινε βαθμιαία, ἀλλὰ προφανῶς γεννήθηκε κυρίως ἀπὸ μία ἀνθρωπιστικὴ καὶ καλοήθη ἀντίληψη σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία τὸ κακὸ δὲν εἶναι ἔμφυτο στὴν ἀνθρώπινη φύση: ὁ κόσμος ἀνήκει στὴν ἀνθρωπότητα, καὶ ὅλα τὰ ἐλαττώματα τῆς ζωῆς προκαλοῦνται ἀπὸ λανθασμένα κοινωνικὰ συστήματα ποὺ πρέπει νὰ διορθωθοῦν. Κατὰ παράξενο τρόπο, ἂν καὶ οἱ καλύτερες κοινωνικὲς συνθῆκες ἔχουν ἐπιτευχθεῖ στὴ Δύση, ὑπάρχει ἀκόμη ἐγκληματικότητα, καὶ μάλιστα σημαντικὰ περισσότερη ἀπ’ ὅ,τι στὴ φτωχὴ καὶ ἄνομη Σοβιετικὴ κοινωνία (ὑπάρχει ἕνα τεράστιος ἀριθμὸς κρατουμένων στὰ στρατόπεδά μας ποὺ χαρακτηρίζονται ἐγκληματίες, ἀλλὰ οἱ περισσότεροι δὲν ἔχουν διαπράξει κανένα ἔγκλημα. Ἁπλῶς προσπάθησαν νὰ ὑπερασπιστοῦν τοὺς ἑαυτοὺς τοὺς ἀπέναντι σὲ ἕνα ἄνομο κράτος καταφεύγοντας σὲ μεθόδους ἔξω ἀπὸ ἕνα νομικὸ πλαίσιο).
Ἡ κατεύθυνση τοῦ τύπου
Ὁ τύπος ἐπίσης ἀπολαμβάνει βέβαια τὴν εὐρύτερη ἐλευθερία (θὰ χρησιμοποιῶ τὸν ὄρο ‘τύπος’ γιὰ ὅλα τὰ μέσα ἐνημέρωσης). Ὅμως, πῶς χρησιμοποιεῖ τὴν ἐλευθερία αὐτή;
Ἐδῶ καὶ πάλι, τὸ κύριο μέλημα εἶναι πῶς νὰ μὴ παραβοῦμε τὸ γράμμα τοῦ νόμου. Δὲν ὑπάρχει καμιὰ ἠθικὴ εὐθύνη γιὰ παραπληροφόρηση ἢ δυσαναλογία. Τί εἴδους εὐθύνη ἔχει ἕνας δημοσιογράφος πρὸς τοὺς ἀναγνῶστες του ἢ πρὸς τὴν ἱστορία; Ἂν κάποιος ἔχει παραπλανήσει τὴν κοινὴ γνώμη ἢ τὴν κυβέρνηση μὲ ἀνακριβεῖς πληροφορίες ἢ λανθασμένα συμπεράσματα, γνωρίζουμε καμιὰ περίπτωση δημόσιας ἀναγνώρισης ἢ ἐπανόρθωσης τέτοιων λαθῶν ἀπὸ τὸν ἴδιο δημοσιογράφο ἢ ἀπὸ τὴν ἴδια ἐφημερίδα; Ὄχι, δὲν συμβαίνει αὐτό, διότι θὰ ἔβλαπτε τὶς πωλήσεις. Θύμα ἑνὸς τέτοιου λάθους μπορεῖ νὰ εἶναι τὸ ἔθνος, ἀλλὰ ὁ δημοσιογράφος πάντα τὴ γλιτώνει. Μπορεῖ κανεὶς μὲ ἀσφάλεια νὰ ὑποθέσει ὅτι θὰ ἀρχίσει νὰ γράφει τὰ ἀντίθετα μὲ ἀνανεωμένη αὐτοπεποίθηση.
Ἐπειδὴ πρέπει νὰ παρέχουν ἄμεση καὶ πιστευτὴ πληροφόρηση, εἶναι ἀναγκαῖο νὰ καταφεύγουν σὲ μαντέματα, φῆμες καὶ εἰκασίες γιὰ νὰ γεμίζουν τὰ κενά, καὶ κανένα ἀπὸ αὐτὰ δὲν θὰ ἐπανορθωθεῖ: θὰ μείνουν στὴ μνήμη τῶν ἀναγνωστῶν. Πόσες βιαστικές, ἀνώριμες, ἐπιπόλαιες καὶ παραπειστικὲς κρίσεις διατυπώνονται κάθε μέρα, προκαλώντας σύγχυση στοὺς ἀναγνῶστες, χωρὶς καμία ἐπαλήθευση. Ὁ τύπος μπορεῖ καὶ νὰ ἀποτυπώνει τὴν κοινὴ γνώμη καὶ νὰ τὴν παραπληροφορεῖ. Ἔτσι, μπορεῖ νὰ βλέπουμε τρομοκράτες νὰ ἡρωοποιοῦνται, ἢ ἀπόρρητα σχετικὰ μὲ τὴν ἄμυνα τοῦ κράτους νὰ ἀποκαλύπτονται δημόσια, ἢ μπορεῖ νὰ γινόμαστε μάρτυρες σὲ ἀδιάντροπες παρεμβάσεις στὴν ἰδιωτικὴ ζωὴ γνωστῶν προσώπων, μὲ τὸ σύνθημα: «Καθένας δικαιοῦται νὰ ξέρει τὰ πάντα». Ὅμως τὸ σύνθημα αὐτὸ εἶναι ψεύτικο, χαρακτηριστικὸ μίας ψεύτικης ἐποχῆς: οἱ ἄνθρωποι ἔχουν ἐπίσης τὸ δικαίωμα νὰ μὴ ξέρουν, κι αὐτὸ εἶναι πολὺ πιὸ πολύτιμο. Τὸ δικαίωμα νὰ μὴν τοὺς παραγεμίζουν τὶς θεϊκὲς ψυχές τους μὲ κουτσομπολιό, ἀνοησίες καὶ ματαιολογίες. Ἕνας ἄνθρωπος ποὺ ἐργάζεται καὶ ζεῖ μία ζωὴ μὲ νόημα δὲν χρειάζεται αὐτὴ τὴν ὑπερβολικὰ φορτικὴ ροὴ πληροφοριῶν.
Ἡ βιασύνη καὶ ἡ ἐπιπολαιότητα εἶναι ἡ ψυχικὴ νόσος τοῦ 20ού αἰώνα ποὺ ἀντανακλᾶται περισσότερο ἀπὸ ὁπουδήποτε ἀλλοῦ στὸν τύπο. Ἡ ἐν τῷ βάθει ἀνάλυση ἑνὸς προβλήματος εἶναι ἀνάθεμα γιὰ τὸν τύπο, ποὺ σταματᾶ σὲ φόρμουλες δημιουργίας ἐντυπώσεων.
Ὡστόσο, παρόλη τὴν κατάστασή του, ὁ τύπος ἔχει γίνει ἡ μεγαλύτερη ἐξουσία στὶς Δυτικὲς χῶρες, πιὸ ἰσχυρὴ ἀπὸ τὴ νομοθετική, τὴν ἐκτελεστικὴ καὶ τὴ δικαστική. Συνεπῶς θὰ ἤθελε κανεὶς νὰ ρωτήσει: μὲ ποιὸ νόμο ἐκλέχθηκε καὶ ἀπέναντι σὲ ποιὸν εἶναι ὑπεύθυνος; Στὴν κομμουνιστικὴ Ἀνατολὴ ἕνας δημοσιογράφος ἁπλὰ διορίζεται ὡς κρατικὸς ἀξιωματοῦχος. Ποιὸς ὅμως ἔχει δώσει στοὺς Δυτικοὺς δημοσιογράφους τὴν ἐξουσία τους, γιὰ πόσο καιρὸ καὶ μὲ ποιὰ δικαιώματα;
Ὑπάρχει ἀκόμη μία ἔκπληξη γιὰ κάποιον ποὺ ἔρχεται ἀπὸ τὴν Ἀνατολή, ὅπου ὁ τύπος εἶναι αὐστηρὰ ἑνοποιημένος: βαθμιαία ἀνακαλύπτει μία κοινὴ τάση προτιμήσεων στὸ σύνολο τοῦ Δυτικοῦ τύπου. Εἶναι μία μόδα: ὑπάρχουν γενικὰ ἀποδεκτὰ σχήματα κρίσης καὶ μπορεῖ νὰ ὑπάρχουν κοινὰ ἑταιρικὰ συμφέροντα, μὲ τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα νὰ εἶναι ὄχι ὁ ἀνταγωνισμὸς ἀλλὰ ἡ ἐνοποίηση. Ὑπάρχει τεράστια ἐλευθερία γιὰ τὸν τύπο, ὄχι ὅμως καὶ γιὰ τὸ ἀναγνωστικὸ κοινό, διότι οἱ ἐφημερίδες κυρίως δίνουν τόνο καὶ ἔμφαση στὶς γνῶμες ἐκεῖνες ποὺ δὲν ἀντιβαίνουν πολὺ ἀνοικτὰ στὴ δική τους καὶ τὴν γενικὴ τάση.
Μία μόδα στὴ σκέψη
Χωρὶς καμιὰ λογοκρισία, στὴ Δύση οἱ τάσεις στὴ σκέψη καὶ οἱ ἰδέες τῆς μόδας διαχωρίζονται προσεκτικὰ ἀπὸ ἐκεῖνες ποὺ δὲν εἶναι τῆς μόδας: τίποτε δὲν εἶναι ἀπαγορευμένο, ἀλλὰ αὐτὸ ποὺ δὲν εἶναι στὴ μόδα σπάνια θὰ βρεῖ τὸ δρόμο γιὰ νὰ δημοσιευθεῖ στὰ περιοδικὰ ἢ τὰ βιβλία ἢ νὰ ἀκουσθεῖ στὰ κολέγια. Νομικὰ οἱ ἐρευνητὲς σας εἶναι ἐλεύθεροι, ἀλλὰ διαμορφώνονται ἀπὸ τὴ μόδα τῆς ἡμέρας. Δὲν ὑπάρχει ἀνοιχτὴ βία ὅπως στὴν Ἀνατολή: ὡστόσο, μία ἐπιλογὴ ποὺ ὑπαγορεύεται ἀπὸ τὴ μόδα καὶ τὴν ἀνάγκη ἀνταπόκρισης στὰ πρότυπά της μάζας συχνὰ ἐμποδίζει ἀνεξάρτητα σκεπτόμενους ἀνθρώπους νὰ συνεισφέρουν στὴ δημόσια ζωή. Ὑπάρχει μία ἐπικίνδυνη τάση δημιουργίας ἀγέλης, ποὺ ἀποκλείει τὴν ἐπιτυχημένη ἐξέλιξη. Ἔχω λάβει γράμματα στὴν Ἀμερικὴ ἀπὸ πολὺ ἔξυπνους ἀνθρώπους, ἴσως ἀπὸ κάποιον δάσκαλο σὲ ἕνα μικρὸ ἀπομακρυσμένο κολέγιο ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ κάνει πολλὰ γιὰ τὴν ἀνανέωση καὶ τὴ σωτηρία τῆς χώρας του, ποὺ ὅμως ἡ χώρα του δὲν τὸν ἀκούει διότι τὰ μέσα δὲν ἐνδιαφέρονται γι’ αὐτόν. Αὐτὸ γεννᾶ ἰσχυρὲς μαζικὲς προκαταλήψεις, τύφλωση, ποὺ εἶναι ἀκόμη πιὸ ἐπικίνδυνη στὴ δυναμικὴ ἐποχή μας. Ὑπάρχει, γιὰ παράδειγμα, μία ψευδαισθητικὴ ἑρμηνεία τῆς τρέχουσας παγκόσμιας κατάστασης. Λειτουργεῖ ὡς ἕνα εἶδος ἀπολιθωμένης πανοπλίας γύρω ἀπὸ τὸ μυαλὸ τῶν ἀνθρώπων. Ἀνθρώπινες φωνὲς ἀπὸ 17 χῶρες τῆς Ἀνατολικῆς Εὐρώπης καὶ τῆς Ἀνατολικῆς Ἀσίας δὲν μποροῦν νὰ τὴν διατρυπήσουν. Θὰ σπάσει μόνο ἀπὸ τὸν ἀνελέητο λοστὸ τῶν γεγονότων.
Ἀνέφερα μερικὲς τάσεις τῆς Δυτικῆς ζωῆς ποὺ ξαφνιάζουν καὶ σοκάρουν ἕναν νεοφερμένο στὸν κόσμο αὐτό. Ὁ σκοπὸς καὶ ὁ χῶρος τῆς ὁμιλίας αὐτῆς δὲν μοῦ ἐπιτρέπουν νὰ συνεχίσω μὲ τὴν ἀνασκόπηση αὐτή, νὰ ἐξετάσω τὴν ἐπίδραση τῶν Δυτικῶν αὐτῶν χαρακτηριστικῶν σὲ σημαντικὲς πτυχὲς τῆς ζωῆς [τοῦ ἔθνους] ὅπως ἡ στοιχειώδης ἐκπαίδευση καὶ ἡ ἀνώτερη ἐκπαίδευση.
Σοσιαλισμὸς
Εἶναι σχεδὸν παγκόσμια ἀναγνωρισμένο ὅτι ἡ Δύση δείχνει σὲ ὅλο τὸν κόσμο ἕνα δρόμο γιὰ ἐπιτυχῆ οἰκονομικὴ ἀνάπτυξη, ἂν καὶ στὰ περασμένα χρόνια αὐτὴ διαταράχθηκε σοβαρὰ ἀπὸ χαοτικὸ πληθωρισμό. Ὡστόσο, πολλοὶ ἄνθρωποι ποὺ ζοῦν στὴ Δύση δὲν εἶναι ἱκανοποιημένοι ἀπὸ τὴν κοινωνία τους. Τὴν ἀπεχθάνονται ἢ τὴν κατηγοροῦν ὅτι δὲν βρίσκεται στὸ ἐπίπεδό της ὡριμότητας ποὺ ἔχει ἐπιτύχει ἡ ἀνθρωπότητα. Ἕνας ἀριθμὸς τέτοιων ἐπικριτῶν στρέφονται πρὸς τὸν σοσιαλισμό, κι αὐτὸ εἶναι ἕνα ρεῦμα ψευδὲς καὶ ἐπικίνδυνο.
Ἐλπίζω κανεὶς ἀπὸ τοὺς παρόντες νὰ μὴ μὲ ὑποπτευθεῖ ὅτι προσφέρω τὴν προσωπική μου κριτικὴ γιὰ τὸ Δυτικὸ σύστημα γιὰ νὰ παρουσιάσω τὸν σοσιαλισμὸ ὡς ἐναλλακτικὴ λύση. Ἔχοντας δοκιμάσει τὸν ἐφαρμοσμένο σοσιαλισμὸ σὲ μία χώρα ὅπου ἡ ἐναλλακτικὴ λύση ἔχει πραγματοποιηθεῖ, σίγουρα δὲν θὰ τὸν ὑπερασπισθῶ. Ὁ γνωστὸς Σοβιετικὸς μαθηματικὸς Σαφάρεβιτς, μέλος τῆς Σοβιετικῆς Ἀκαδημίας Ἐπιστημῶν, ἔχει γράψει ἕνα ἐξαιρετικὸ βιβλίο μὲ τίτλο ‘Σοσιαλισμός’: εἶναι μία βαθιὰ ἀνάλυση ποὺ δείχνει ὅτι ὁ σοσιαλισμὸς ὁποιουδήποτε τύπου καὶ ἀπόχρωσης ὁδηγεῖ σὲ ὁλικὴ καταστροφὴ τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύματος καὶ ἰσοπεδώνει τὸν ἄνθρωπο ὡς τὸν θάνατο. Τὸ βιβλίο τοῦ Σαφάρεβιτς δημοσιεύθηκε στὴ Γαλλία πρὶν δύο χρόνια, καὶ μέχρι τώρα κανένας δὲν βρέθηκε νὰ τὸ ἀντικρούσει. Σύντομα θὰ κυκλοφορήσει στὰ ἀγγλικὰ στὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες.
Ὄχι πρότυπο
Ὅμως ἂν μὲ ρωτοῦσε κανεὶς ἂν θὰ ἔδειχνα τὴ Δύση ὅπως εἶναι σήμερα ὡς πρότυπο στὴ χώρα μου, εἰλικρινὰ θὰ ἔπρεπε νὰ ἀπαντήσω ἀρνητικά. Ὄχι, δὲν θὰ συνιστοῦσα τὴν κοινωνία σας στὴν παροῦσα κατάστασή της ὡς ἰδανικὴ γιὰ τὴ μεταμόρφωση τῆς δικῆς μας. Μέσα ἀπὸ ἔντονα παθήματα ἡ χώρα μας ἔχει τώρα ἐπιτύχει μία πνευματικὴ ἀνάπτυξη τέτοιας ἔντασης ποὺ τὸ Δυτικὸ σύστημα στὴν παροῦσα κατάσταση πνευματικῆς ἐξάντλησής του δὲν τῆς φαίνεται ἑλκυστικό. Ἀκόμη καὶ αὐτὰ τὰ χαρακτηριστικά της ζωῆς σας ποὺ μόλις ἀνέφερα εἶναι ἐξαιρετικὰ λυπηρά.
Ἕνα ἀναντίρρητο γεγονὸς εἶναι ἡ ἐξασθένηση τῶν ἀνθρώπων στὴ Δύση, ἐνῶ στὴν Ἀνατολὴ γίνονται πιὸ σταθεροὶ καὶ δυνατοί. Ἔξι δεκαετίες γιὰ τὸ λαό μου καὶ τρεῖς δεκαετίες γιὰ τοὺς λαοὺς τῆς Ἀνατολικῆς Εὐρώπης: στὸ διάστημα αὐτὸ ἔχουμε περάσει μία πνευματικὴ ἐκπαίδευση πολὺ πιὸ προηγμένη ἀπὸ τὴν Δυτικὴ ἐμπειρία. Ἡ πολυπλοκότητα καὶ τὸ θανάσιμο βάρος τῆς ζωῆς ἔχουν δημιουργήσει πιὸ δυνατούς, βαθεῖς καὶ ἐνδιαφέροντες χαρακτῆρες ἀπὸ ἐκείνους ποὺ παράγει ἡ τυποποιημένη Δυτικὴ εὐημερία.
Συνεπῶς ἂν ἡ κοινωνία μας μεταμορφωνόταν στὴ δική σας, αὐτὸ θὰ σήμαινε βελτίωση σὲ κάποιες πτυχές, ἀλλὰ ἐπίσης μία ἀλλαγὴ πρὸς τὸ χειρότερο σὲ μερικὲς ἰδιαίτερα σημαντικὲς βαθμολογίες. Εἶναι ἀλήθεια, χωρὶς ἀμφιβολία, ὅτι μία κοινωνία δὲν μπορεῖ νὰ παραμείνει σὲ μία ἄβυσσο ἀνομίας, ὅπως στὴν περίπτωση τῆς χώρας μας. Εἶναι ὅμως ὑποτιμητικὸ γι’ αὐτὴν νὰ προτιμήσει τὴν μηχανικὴ νομικίστικη ὁμαλότητα ποὺ ἔχετε ἐσεῖς. Ἔχοντας περάσει ἀπὸ δεκαετίες βίας καὶ καταπίεσης, ἡ ἀνθρώπινη ψυχὴ ποθεῖ πράγματα πιὸ ὑψηλά, πιὸ ζεστὰ καὶ πιὸ ἁγνὰ ἀπὸ αὐτὰ ποὺ προσφέρουν οἱ σύγχρονες μαζικὲς συνήθειες ζωῆς, ποὺ εἰσάγονται ἀπὸ τὴν ἀηδιαστικὴ εἰσβολὴ τῆς δημοσιότητας, τὸν τηλεοπτικὸ λήθαργο καὶ τὴν ἀνυπόφορη μουσική.
Ὅλα αὐτὰ εἶναι ὁρατὰ σὲ παρατηρητὲς ἀπὸ ὅλους τους κόσμους τοῦ πλανήτη μας. Ὁ Δυτικὸς τρόπος ζωῆς ἔχει ὅλο καὶ λιγότερες πιθανότητες νὰ γίνει τὸ κυρίαρχο πρότυπο.
Ὑπάρχουν σημαντικὲς προειδοποιήσεις ποὺ δίνει ἡ ἱστορία σὲ μία κοινωνία ὑπὸ ἀπειλῆ ἢ ὑπὸ ἐξαφάνιση. Τέτοιες εἶναι, γιὰ παράδειγμα, ὁ ἐκφυλισμὸς τῆς τέχνης ἢ ἡ ἔλλειψη μεγάλων πολιτικῶν ἀνδρῶν. Ὑπάρχουν ἀκόμη καὶ ἀνοικτὲς καὶ φανερὲς προειδοποιήσεις. Τὸ κέντρο τῆς δημοκρατίας καὶ τοῦ πολιτισμοῦ σας μένει χωρὶς ἠλεκτρικὸ ρεῦμα μόνο γιὰ λίγες ὧρες, καὶ ξαφνικὰ πλήθη Ἀμερικανῶν πολιτῶν ἀρχίζουν νὰ λεηλατοῦν καὶ νὰ δημιουργοῦν χάος. Προφανῶς ἡ λεία ἐπιφάνεια εἶναι πολὺ λεπτή, τὸ κοινωνικὸ σύστημα τελείως ἀσταθὲς καὶ ἄρρωστο.
Ὅμως ἡ μάχη γιὰ τὸν πλανήτη μας, φυσικὴ καὶ πνευματική, μία μάχη κοσμικῶν διαστάσεων, δὲν εἶναι μία ἀόριστη ὑπόθεση τοῦ μέλλοντος: ἔχει ἤδη ἀρχίσει. Οἱ δυνάμεις τοῦ Κακοῦ ἔχουν ἀρχίσει τὴν ἀποφασιστική τους ἐπίθεση, νιώθετε τὴν πίεσή τους, κι ὡστόσο οἱ ὀθόνες καὶ τὰ δημοσιεύματά σας εἶναι γεμάτα ἀπὸ κατὰ παραγγελίαν χαμόγελα καὶ ὑψωμένα ποτήρια. Πρὸς τί ἡ χαρά;…
Ὁ ἀνθρωπισμὸς καὶ οἱ συνέπειές του
Πῶς φθάσαμε σ’ αὐτὴ τὴν ἀρνητικὴ σχέση δυνάμεων; Πῶς ξέπεσε ἡ Δύση ἀπὸ τὴ θριαμβευτική της πορεία στὴν παροῦσα ἀρρώστια της; Ὑπῆρξαν μοιραῖες στροφὲς καὶ χαμένες κατευθύνσεις στὴν ἐξέλιξή της; Δὲν φαίνεται κάτι τέτοιο. Ἡ Δύση προχωροῦσε κοινωνικὰ σύμφωνα μὲ τὶς διακηρυγμένες προθέσεις της, μὲ τὴ βοήθεια λαμπρῆς τεχνολογικῆς προόδου. Καὶ ἐντελῶς ξαφνικὰ βρέθηκε στὴν τρέχουσα κατάσταση ἀδυναμίας. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι τὸ λάθος πρέπει νὰ βρίσκεται στὴ ρίζα, στὴν ἴδια τὴ βάση τῆς ἀνθρώπινης σκέψης τοὺς περασμένους αἰῶνες. Ἀναφέρομαι στὴν ἐπικρατοῦσα στὴ Δύση κοσμοθεωρία ποὺ γεννήθηκε ἀρχικὰ κατὰ τὴν Ἀναγέννηση καὶ βρῆκε τὴν πολιτικὴ τῆς ἔκφραση ἀπὸ τὴν περίοδο τοῦ Διαφωτισμοῦ. Ἔγινε ἡ βάση τῆς διακυβέρνησης καὶ τῆς πολιτικῆς ἐπιστήμης, καὶ θὰ μποροῦσε νὰ ὁρισθεῖ ὡς ρασιοναλιστικὸς ἀνθρωπισμὸς ἢ ἀνθρωπιστικὴ αὐτονομία: ἡ διακηρυγμένη καὶ ἀναγκαστικὴ αὐτονόμηση τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ ὁποιαδήποτε ἀνώτερη δύναμη πάνω ἀπὸ αὐτόν. Θὰ μποροῦσε ἐπίσης νὰ ὀνομασθεῖ ἀνθρωποκεντρικότητα, ὅπου ὁ ἄνθρωπος θεωρεῖται τὸ κέντρο ὅλου του ὑπαρκτοῦ κόσμου.
Ἡ στροφὴ ποὺ εἰσήχθη μὲ τὴν Ἀναγέννηση προφανῶς ἦταν ἱστορικὰ ἀναπόφευκτη. Ὁ Μεσαίωνας εἶχε φθάσει σὲ φυσικὸ τέλος ἀπὸ ἐξάντληση, καθὼς εἶχε γίνει μία ἀνυπόφορη δεσποτικὴ καταπίεση τῆς ὑλικῆς φύσης τοῦ ἀνθρώπου ἐν ὀνόματι τῆς πνευματικῆς. Ὅμως, στὴ συνέχεια στρέψαμε τὰ νῶτα στὸ Πνεῦμα καὶ ἀγκαλιάσαμε καθετὶ τὸ ὑλικὸ μὲ ὑπερβολικὸ καὶ ἀδικαιολόγητο ζῆλο. Αὐτὸς ὁ νέος τρόπος σκέψης, ποὺ μᾶς εἶχε ἐπιβάλει τὴν καθοδήγησή του, δὲν παραδεχόταν τὴν ὕπαρξη ἔμφυτου κακοῦ στὸν ἄνθρωπο οὔτε ἔβλεπε κάποιο ἔργο ἀνώτερο ἀπὸ τὴν ἐπίτευξη τῆς εὐτυχίας πάνω στὴ γῆ. Θεμελίωσε τὸν σύγχρονο Δυτικὸ πολιτισμὸ πάνω στὴν ἐπικίνδυνη τάση νὰ λατρεύει τὸν ἄνθρωπο καὶ τὶς ὑλικές του ἀνάγκες. Καθετὶ πέρα ἀπὸ τὴν σωματικὴ εὐεξία καὶ τὴ συσσώρευση ὑλικῶν ἀγαθῶν, ὅλες οἱ ἄλλες ἀνθρώπινες ἀνάγκες καὶ τὰ χαρακτηριστικὰ μίας πιὸ λεπτῆς καὶ ὑψηλῆς φύσης, ἀφέθηκαν ἔξω ἀπὸ τὴ σφαίρα τῆς προσοχῆς τοῦ κράτους καὶ τῶν κοινωνικῶν συστημάτων, σὰν νὰ μὴν εἶχε ἡ ζωὴ κανένα ἀνώτερο νόημα. Αὐτὸ ἄνοιξε τὸ δρόμο γιὰ τὸ κακό, ποὺ στὶς μέρες μας ρέει ἐλεύθερα καὶ συνεχῶς. Ἡ ἐλευθερία ἀπὸ μόνη της δὲν λύνει στὸ ἐλάχιστο ὅλα τὰ προβλήματα τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς, ἐνῶ ἀντίθετα προσθέτει πολλὰ νέα.
Ὡστόσο, στὶς ἀρχικὲς δημοκρατίες, ὅπως στὴν Ἀμερικανικὴ δημοκρατία τὸν καιρὸ τῆς γέννησής της, ὅλα τὰ ἀτομικὰ ἀνθρώπινα δικαιώματα δόθηκαν διότι ὁ ἄνθρωπος εἶναι πλάσμα τοῦ Θεοῦ. Δηλαδή, ἡ ἐλευθερία δόθηκε στὸ ἄτομο ὑπὸ ὅρους, μὲ τὴν προϋπόθεση τῆς συνεχοῦς θρησκευτικῆς ὑπευθυνότητάς του. Αὐτὴ ἦταν ἡ κληρονομιὰ τῶν περασμένων χιλίων χρόνων. Πρὶν ἀπὸ διακόσια ἢ ἀκόμη καὶ μόλις πενήντα χρόνια, θὰ φαινόταν τελείως ἀδύνατο στὴ Ἀμερικὴ ὅτι μποροῦσε ἕνας ἄνθρωπος νὰ ἔχει ἀπεριόριστη ἐλευθερία ἁπλῶς γιὰ νὰ ἱκανοποιεῖ τὰ ἔνστικτα ἢ τὰ καπρίτσια του. Στὴ συνέχεια, ὡστόσο, ὅλοι αὐτοὶ οἱ περιορισμοὶ ἀπορρίφθηκαν σὲ ὅλη τὴ Δύση, καὶ ἐπῆλθε μία καθολικὴ ἀπελευθέρωση ἀπὸ τὴν ἠθικὴ κληρονομιὰ τῶν Χριστιανικῶν αἰώνων, ποὺ ἦταν πλούσιοι σὲ ἔλεος καὶ θυσία. Τὰ κρατικὰ συστήματα ἔγιναν σὲ αὐξανόμενο βαθμὸ ἐντελῶς ὑλιστικά. Ἡ Δύση κατέληξε κυριολεκτικὰ νὰ ἐπιβάλλει τὰ ἀνθρώπινα δικαιώματα, μερικὲς φορὲς ἀκόμη καὶ ὑπερβολικά, ἀλλὰ ἡ αἴσθηση ὑπευθυνότητας τοῦ ἀνθρώπου πρὸς τὸν Θεὸ καὶ τὴν κοινωνία ὅλο καὶ ξεθωρίαζε. Στὶς περασμένες δεκαετίες, ἡ νομικίστικη ἐγωιστικὴ πλευρὰ τῆς Δυτικῆς προσέγγισης καὶ σκέψης ἔχει φθάσει στὸ ἀπόγειό της καὶ ὁ κόσμος κατέληξε σὲ σκληρὴ πνευματικὴ κρίση καὶ πολιτικὸ ἀδιέξοδο. Ὅλα τὰ δοξασμένα τεχνολογικὰ ἐπιτεύγματα τῆς Προόδου, ἀκόμη καὶ ἡ κατάκτηση τοῦ διαστήματος, δὲν λυτρώνουν τὸν Εἰκοστὸ αἰώνα ἀπὸ τὴν ἠθικὴ φτώχια ποὺ κανένας δὲν θὰ μποροῦσε νὰ φαντασθεῖ ἀκόμη καὶ μέχρι τὸν Δέκατο Ἔνατο.
Μία ἀπροσδόκητη συγγένεια
Καθὼς ὁ ἀνθρωπισμὸς στὴν ἐξέλιξή του γινόταν ὅλο καὶ πιὸ ὑλιστικός, προσφερόταν ὅλο καὶ περισσότερο γιὰ ἐκμετάλλευση καὶ χειραγώγηση, πρῶτα ἀπὸ τὸν σοσιαλισμὸ καὶ ὕστερα ἀπὸ τὸν κομμουνισμό. Ἔτσι ὁ Κὰρλ Μὰρξ μποροῦσε νὰ λέει τὸ 1844 ὅτι «ὁ κομμουνισμὸς εἶναι naturalized ἀνθρωπισμός».
Αὐτὴ ἡ δήλωση ἀποδείχθηκε ὅτι δὲν στερεῖται ἐντελῶς νοήματος. Βλέπει κανεὶς τὰ ἴδια ἀγκωνάρια στὰ θεμέλια ἑνὸς ἀποπνευματικοποιημένου ἀνθρωπισμοῦ καὶ κάθε μορφῆς σοσιαλισμοῦ: ἀπέραντο ὑλισμό, ἐλευθερία ἀπὸ τὴ θρησκεία καὶ τὴν θρησκευτικὴ εὐθύνη, ποὺ στὰ κομμουνιστικὰ καθεστῶτα ἔφτασε στὸ βαθμὸ τῆς ἀντιθρησκευτικῆς δικτατορίας, ἐπικέντρωση σὲ κοινωνικὲς δομὲς μὲ φαινομενικὰ ἐπιστημονικὴ προσέγγιση (ποὺ χαρακτηρίζει τὸν Διαφωτισμὸ τοῦ Δέκατου Ὄγδοου αἰώνα καὶ τὸν Μαρξισμό). Δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι ὅλες οἱ κούφιες ὑποσχέσεις καὶ οἱ ὅρκοι τοῦ κομμουνισμοῦ εἶναι γιὰ τὸν Ἄνθρωπο, μὲ κεφαλαῖο Α, καὶ τὴν ἐπίγεια εὐτυχία του. Μὲ πρώτη ματιὰ ὁ παραλληλισμὸς δείχνει ἄσχημος: ὑπάρχουν κοινὰ γνωρίσματα στὴ σκέψη καὶ τὸν τρόπο ζωῆς τῆς σημερινῆς Δύσης καὶ τῆς σημερινῆς Ἀνατολῆς; Αὐτὴ ὅμως εἶναι ἡ λογική της ὑλιστικῆς ἀνάπτυξης.
Ἀκόμη, ἡ σχέση αὐτὴ εἶναι τέτοια, ὥστε τὸ ρεῦμα τοῦ ὑλισμοῦ ποὺ εἶναι πιὸ ἀριστερὰ πάντοτε καταλήγει νὰ εἶναι ἰσχυρότερο, πιὸ ἑλκυστικὸ καὶ νικηφόρο, διότι εἶναι πιὸ σταθερό. Ὁ ἀνθρωπισμὸς χωρὶς τὴ Χριστιανική του κληρονομιὰ δὲν μπορεῖ νὰ ἀντέξει σὲ τέτοιον ἀνταγωνισμό. Παρακολουθοῦμε τὴν πορεία αὐτὴ τοὺς περασμένους αἰῶνες καὶ ἰδιαίτερα τὶς περασμένες δεκαετίες, σὲ παγκόσμια κλίμακα, καθὼς ἡ κατάσταση γίνεται ὅλο καὶ πιὸ δραματική. Ὁ φιλελευθερισμὸς ἀναπόφευκτα ἐκτοπίσθηκε ἀπὸ τὸν ριζοσπαστισμό, ὁ ριζοσπαστισμὸς ἀναγκάσθηκε νὰ παραδοθεῖ στὸν σοσιαλισμό, καὶ ὁ σοσιαλισμὸς ποτὲ δὲν μπόρεσε νὰ ἀντισταθεῖ στὸν κομμουνισμό. Τὸ κομμουνιστικὸ καθεστὼς στὴ Ἀνατολὴ μπόρεσε νὰ σταθεῖ καὶ νὰ ἀναπτυχθεῖ χάρη στὴν ἐνθουσιώδη ὑποστήριξη ἑνὸς τεράστιου ἀριθμοῦ Δυτικῶν διανοουμένων ποὺ τὸ ἐνίωθαν οἰκεῖο καὶ ἀρνοῦνταν νὰ δοῦν τὰ ἐγκλήματα τοῦ κομμουνισμοῦ. Ὅταν δὲν μποροῦσαν πλέον νὰ κλείνουν τὰ μάτια, προσπάθησαν νὰ τὰ δικαιολογήσουν. Στὶς Ἀνατολικὲς χῶρες μας, ὁ κομμουνισμὸς ἔχει ὑποστεῖ μία πλήρη ἰδεολογικὴ ἥττα: εἶναι μηδενικὸ καὶ λιγότερο ἀπὸ μηδενικό. Ὅμως οἱ Δυτικοὶ διανοούμενοι τὸν κοιτάζουν ἀκόμη μὲ ἐνδιαφέρον καὶ συμπάθεια, κι αὐτὸ ἀκριβῶς εἶναι ποὺ δημιουργεῖ τὴν τεράστια δυσκολία τῆς Δύσης νὰ ἀντισταθεῖ στὴν Ἀνατολή.
Πρὶν ἀπὸ τὴν καμπὴ
Δὲν ἐξετάζω ἐδῶ τὴν περίπτωση ἑνὸς καταστροφικοῦ παγκοσμίου πολέμου καὶ τὶς ἀλλαγὲς ποὺ αὐτὸς θὰ ἐπέφερε στὴν κοινωνία. Ἐφόσον ξυπνοῦμε κάθε πρωὶ κάτω ἀπὸ ἕναν εἰρηνικὸ ἥλιο, θὰ πρέπει νὰ ζοῦμε μία καθημερινὴ ζωή. Ὑπάρχει ὡστόσο μία καταστροφὴ ποὺ συντελεῖται ἐδῶ καὶ πολὺ καιρό. Ἀναφέρομαι στὴ συμφορὰ μίας ἀποπνευματικοποιημένης καὶ ἄθρησκης ἀνθρωπιστικῆς ἀντίληψης.
Σύμφωνα μὲ μία τέτοια ἀντίληψη, ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἡ λυδία λίθος γιὰ κάθε κρίση καὶ ἀξιολόγηση πάνω στὴ γῆ. Ὁ ἀτελὴς ἄνθρωπος, ποὺ ποτὲ δὲν εἶναι ἐλεύθερος ἀπὸ ὑπερηφάνεια, ἰδιοτέλεια, ζήλεια, ματαιοδοξία, καὶ δεκάδες ἄλλα ἐλαττώματα. Βιώνουμε σήμερα τὶς συνέπειες λαθῶν ποὺ δὲν προσέχθηκαν στὴν ἀρχὴ τοῦ αἰώνα. Στὸ δρόμο ἀπὸ τὴν Ἀναγέννηση ὡς τὶς μέρες μας πλουτίσαμε τὴν ἐμπειρία μας, ἀλλὰ χάσαμε τὴν ἔννοια ἑνὸς Ὑπέρτατου Τέλειου Ὄντος ποὺ κάποτε συγκρατοῦσε τὰ πάθη καὶ τὴν ἀνευθυνότητά μας. Ἐναποθέσαμε πολλὲς ἐλπίδες σὲ πολιτικὲς καὶ κοινωνικὲς μεταρρυθμίσεις, γιὰ νὰ ἀνακαλύψουμε μόνο ὅτι χάνουμε τὸ πιὸ πολύτιμο κτῆμα μας: τὴν πνευματική μας ζωή. Στὴν Ἀνατολή, αὐτὴ καταστρέφεται ἀπὸ τὶς ἴντριγκες καὶ τὶς μηχανορραφίες τοῦ κυβερνῶντος κόμματος. Στὴ Δύση, τὴν πνίγουν τὰ ἐμπορικὰ συμφέροντα. Αὐτὴ εἶναι ἡ πραγματικὴ κρίση. Ἡ διαίρεση στὸν κόσμο εἶναι λιγότερο τρομερὴ ἀπὸ τὴν ὁμοιότητα τῆς ἀρρώστιας ποὺ μαστίζει τὰ κύρια τμήματά του.
Ἂν εἶχε δίκαιο ὁ ἀνθρωπισμὸς ποὺ ὑποστηρίζει ὅτι ὁ ἄνθρωπος γεννιέται γιὰ νὰ εἶναι εὐτυχισμένος, δὲν θὰ γεννιόταν γιὰ νὰ πεθαίνει. Ἐφόσον τὸ σῶμα τοῦ εἶναι καταδικασμένο νὰ πεθάνει, ἡ ἀποστολή του στὴ γῆ προφανῶς θὰ πρέπει νὰ ἔχει μία πιὸ πνευματικὴ φύση. Δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι ἡ ἀπεριόριστη ἀπόλαυση τῆς καθημερινῆς ζωῆς. Δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι ἡ ἀναζήτηση τῶν καλύτερων τρόπων νὰ ἀποκτᾶ ὑλικὰ ἀγαθὰ κι ἔπειτα χαρωπὰ νὰ τὰ ἐκμεταλλεύεται στὸ μέγιστο. Θὰ πρέπει νὰ εἶναι ἡ ἐκπλήρωση ἑνὸς μόνιμου, σοβαροῦ καθήκοντος γιὰ νὰ γίνει τὸ ταξίδι τῆς ζωῆς του μία ἐμπειρία ἠθικῆς αὔξησης, ἔτσι ὥστε νὰ ἀφήνει κανεὶς τὴ ζωὴ καλύτερος ἄνθρωπος ἀπ’ ὅ,τι τὴν ἄρχισε. Εἶναι ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ ἀναθεωρήσουμε τὸν κατάλογο τῶν γενικῶν ἀνθρωπίνων ἀξιῶν. Εἶναι ἐκπληκτικὸ πόσο λανθασμένος εἶναι σήμερα. Δὲν εἶναι δυνατὸ ἡ ἐκτίμηση τῆς ἀπόδοσης τοῦ Προέδρου νὰ περιορίζεται στὸ πόσα χρήματα βγάζει κάποιος ἢ ἂν ὑπάρχει ἀπεριόριστο ἀπόθεμα βενζίνης. Μόνο ἡ ἑκούσια, ἐμπνευσμένη αὐτοσυγκράτηση μπορεῖ νὰ ἀνυψώσει τὸν ἄνθρωπο πάνω ἀπὸ τὸ παγκόσμιο ρεῦμα τοῦ ὑλισμοῦ.
Θὰ ἦταν ὀπισθοδρόμηση νὰ προσκολληθοῦμε σήμερα στὶς ἀποστεωμένες φόρμουλες τοῦ Διαφωτισμοῦ. Ὁ κοινωνικὸς δογματισμὸς μᾶς ἀφήνει τελείως ἀπροστάτευτους μπροστὰ στὶς προκλήσεις τῶν καιρῶν μας.
Ἀκόμη κι ἂν γλιτώσουμε τὴν καταστροφὴ ἀπὸ πόλεμο, οἱ ζωές μας θὰ πρέπει νὰ ἀλλάξουν ἂν θέλουμε νὰ σώσουμε τὴ ζωὴ ἀπὸ τὴν αὐτοκαταστροφή. Δὲν μποροῦμε νὰ ἀποφύγουμε τὴν ἀναθεώρηση τῶν θεμελιωδῶν ὁρισμῶν τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς καὶ τῆς ἀνθρώπινης κοινωνίας. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ὑπεράνω ὅλων; Δὲν ὑπάρχει Ὑπέρτατο Ὂν πάνω ἀπὸ αὐτόν; Εἶναι δίκαιο νὰ καθορίζεται ἡ ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου καὶ οἱ δραστηριότητες τῆς κοινωνίας κατὰ κύριο λόγο ἀπὸ τὴν ὑλικὴ αὔξηση; Εἶναι ἐπιτρεπτὸ νὰ προάγουμε τὴν αὔξηση αὐτὴ πρὸς ζημία τῆς πνευματικῆς μας ἀκεραιότητας;
Ἂν ὁ κόσμος δὲν ἔχει φθάσει στὸ τέλος του, ἔχει πλησιάσει σὲ μία μεγάλη καμπὴ τῆς ἱστορίας, ἴσης σημασίας μὲ τὴ στροφὴ ἀπὸ τὸν Μεσαίωνα στὴν Ἀναγέννηση. Θὰ ἀπαιτήσει ἀπὸ μᾶς μία πνευματικὴ ἄνοδο, θὰ πρέπει νὰ ἀνυψωθοῦμε σὲ ἕνα νέο ὕψος ὅρασης, σὲ ἕνα νέο ἐπίπεδο ζωῆς, ὅπου ἡ ὑλική μας ὑπόσταση δὲν θὰ φέρει τὴν κατάρα τοῦ Μεσαίωνα, ἀλλά, ἀκόμη σημαντικότερο, ἡ πνευματική μας φύση δὲν θὰ ποδοπατεῖται ὅπως στὴ Σύγχρονη ἐποχή.
Ἡ ἄνοδος αὐτὴ θὰ εἶναι παρόμοια μὲ τὴν ἄνοδο στὸ ἑπόμενο ἀνθρωπολογικὸ στάδιο. Δὲν μᾶς ἀπομένει κανένας ἄλλος δρόμος, παρὰ μόνο πρὸς τὰ ἄνω.
