Jesse S. Miller, Ph.D.
Κέντρο Ψυχολογικών Σπουδών
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΥΠΝΩΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΣΤΡΑΤΟΛΟΓΗΣΗ ΜΕΛΩΝ ΑΠΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΣΕΚΤΕΣ
Περίληψη
Η ύπνωση είναι μια τροποποιημένη κατάσταση συνείδησης, στην οποία η συνειδητή κριτική αξιολόγηση των προτάσεων των άλλων μπορεί να ανασταλεί ή να μειωθεί. Οι έμμεσες υποβλητικές τεχνικές, όπως περιγράφονται από τον θεραπευτή Μίλτον Χ. Έρικσον, αποτελούνται από υπονοούμενα, μεταφορές και μη λεκτικές επικοινωνίες, που μοιάζουν με τις τεχνικές πλύσης εγκεφάλου που αναφέρονται στη διαδικασία μεταστροφής των νέων θρησκευτικών ομάδων.
Κατηγορίες ότι οι νεαροί οπαδοί θρησκευτικών σεκτών υφίστανται ύπνωση από τους κατηχητές τους εμφανίζονται συχνά στον Τύπο. Αναφορές σε “απλανές βλέμμα δέκα μιλίων” και “ζομποειδή” συμπεριφορά χρησιμοποιούνται ως τεκμήρια αυτών των ισχυρισμών. Για να κατανοηθεί καλύτερα ο υποτιθέμενος ρόλος της ύπνωσης στις διαδικασίες κατήχησης που εφαρμόζονται από αιρετικές ομάδες, είναι σημαντικό να οριστεί λειτουργικά το τι εννοούμε με τον όρο “ύπνωση”, όταν χρησιμοποιείται για να εξηγήσει δραματικές μεταβολές προσωπικότητας.
Η ύπνωση θεωρείται γενικά ως μια ενιαία διαδικασία που δημιουργεί μια απλή κατάσταση υπακοής του υποκειμένου στις εντολές. Πιστεύεται ότι κάποιος υπνωτίζεται όπως κουρεύεται, τρώει ένα πορτοκάλι ή πέφτει σε μια πισίνα. Αυτό είναι όλο. Αν είσαι υπνωτισμένος, ενεργείς όπως ενεργεί ένας υπνωτισμένος. Συμπεριφέρεσαι σαν τον Τρίλμπι απέναντι στον Σβενγκάλι. Αν η ύπνωση γίνεται σε σκηνή στο Λας Βέγκας, κάνεις τον κόκορα· αν γίνεται σε μια απομονωμένη φάρμα στην Καλιφόρνια, συμπεριφέρεσαι σαν θρησκευτικός φανατικός. Μόλις υπνωτιστείς, κάνεις ό,τι σου λέει ο άλλος. Μακάρι να ήταν τόσο απλό (Star και Tobin, 1970).
Η έρευνα για την ύπνωση, που έχει διεξαχθεί αποκλειστικά σε εργαστηριακές συνθήκες και κυρίως με φοιτητές, επικεντρώνεται στην περιγραφή της «κατάστασης» του υποκειμένου, της υποβλητικότητάς του, του βάθους της έκστασης κ.λπ. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας δείχνουν ότι οι άνθρωποι διαφέρουν ως προς την υπνωτισιμότητα και ότι αυτή η ικανότητα είναι ιδιότητα του ίδιου του υποκειμένου (Spiegel, 1972). Σύμφωνα με αυτή την άποψη, μόλις ένα υπνωτίσιμο άτομο υπνωτιστεί, ο “χειριστής” μπορεί να του δώσει άμεσες προτάσεις, όπως “δεν θα κοιμηθείς για 22 ώρες και θα πουλάς λουλούδια στο δρόμο χαμογελώντας συνέχεια”. Αν και μια τέτοια ιδέα είναι κατάφωρα γελοία, έχει οδηγήσει σε μεγάλη σύγχυση σχετικά με το τι ακριβώς συμβαίνει στους νέους που εντάσσονται σε αιρετικές ομάδες.
Για να εκτιμηθεί σωστά η διαδικασία μεταστροφής και ο ρόλος που μπορεί να διαδραματίζει η ύπνωση, είναι απαραίτητο να κατανοηθεί η ύπνωση με διαφορετικό τρόπο. Η εργαστηριακή έρευνα έχει περιορισμούς στην ερμηνεία του πώς αντιδρούν οι άνθρωποι στον πραγματικό κόσμο, επομένως είναι χρήσιμο να εξεταστεί το έργο του Μίλτον Έρικσον, του σημαντικότερου συγγραφέα για την κλινική ύπνωση, ο οποίος έχει διατυπώσει τεχνικές που βοηθούν τα υποκείμενά του να συμπεριφερθούν με συγκεκριμένους τρόπους (Haley, 1973).
Πρώτον, ο Έρικσον διακρίνει μεταξύ εκστατικής συμπεριφοράς και αποδοχής μιας πρότασης. Η έκσταση είναι φαινόμενο διαχωρισμένης ή αποσπασμένης συνείδησης, στην οποία οι κριτικές ικανότητες—αντανάκλαση, λογική σκέψη, ανεξάρτητη κρίση και λήψη αποφάσεων—τροποποιούνται ή αναστέλλονται. Κατά την έκσταση, ο συνειδητός νους δεν φλυαρεί ασταμάτητα ή δεν αναλύει όσα ακούγονται, αλλά ακούει παθητικά, χωρίς στοχασμό ή κριτική αξιολόγηση. Δεν είναι παράλογο να υποθέσει κανείς ότι οι συχνά αναφερόμενες τεχνικές κατήχησης αιρετικών ομάδων—επαναλαμβανόμενες ομιλίες, μακρές ώρες εργασίας χωρίς επαρκή ύπνο και διατροφή χαμηλή σε πρωτεΐνη—θα μπορούσαν να προκαλέσουν μια τροποποιημένη κατάσταση συνείδησης στους περισσότερους ανθρώπους.
