Επειδή το θέμα της απεικονίσεως της Αγίας Τριάδος έχει επανέλθει και η σύγχυση αυξάνεται, επαναδημοσιεύουμε την υπέροχη και εμπεριστατομένη μελέτη του αειμνήστου θεολόγου Παναγιώτη Σημάτη, ώστε να λυθούν πολλές απορίες και για να αποκαλυφθεί ποιός πραγματικά πονάει για το θέμα και μοχθεί για να προφυλάξει το ποίμνιο και ποιός περιορίζεται σε κάποιες αντιγραφές για να υψώσει εαυτόν.
Ἀπάντηση σὲ ἐρωτήσεις
ΑΙΡΕΤΙΚΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ «ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ» ΕΙΚΟΝΩΝ
Ποιός εἶναι ὁ «Παλαιὸς τῶν Ἡμερῶν»
Τοῦ Παναγιώτη Σημάτη
Μέρος β΄ (Τὸ α΄ μέρος ἐδῶ)
4. 4. Ποιός εἶναι ὁ «Παλαιὸς τῶν Ἡμερῶν»;
Εἴδαμε στὸ α΄μέρος ὅτι δύο βασικὰ εἶναι οἱ εἰκόνες ποὺ ἀναφέρονται στὴν Ἁγία Τριάδα καὶ ὅτι στοὺς ὀρθόδοξους ναοὺς θὰ συναντήσουμε τὴν μία ἀπὸ τὶς δύο ἢ καὶ τὶς δύο.
i) Ἡ μία εἰκόνα εἶναι ἐκείνη ποὺ εἰκονίζει τρεῖς Ἀγγέλους φιλοξενούμενους ἀπὸ τὸν Ἀβραάμ (καὶ τὴν Σάρρα), γνωστὴ ὡς «Φιλοξενία τοῦ Ἀβραάμ».
ii) Ἡ ἄλλη εἰκόνα, εἶναι ἐκείνη ποὺ ἀπεικονίζει τὸν Θεὸν Πατέρα ὡς γέρονταστὴν ἡλικία, τὸν Υἱὸ ὡς νεώτερο Αὐτοῦ καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα ὡς περιστερά (ἡ εἰκόνα αὐτὴ ἀποκαλεῖται καὶ εἰκόνα τοῦ “Σύνθρονου”).
Στὴν δεύτερη αὐτὴ εἰκόνα τοῦ «Σύνθρονου», ἀπεικονίζεται ὁ Θεὸς Πατὴρ ὡς ὁ «Παλαιὸς τῶν Ἡμερῶν».
Ποιός ὅμως εἶναι αὐτὸς ὁ «Παλαιὸς τῶν Ἡμερῶν»; Ὁ Πατὴρ ἢ ὁ Υἱός;
Ἐξετάζοντας τὰ συγκεκριμένα σημεῖα τῆς Ἁγίας Γραφῆς ποὺ ὁμιλοῦν γιὰ τὸ θέμα μας, διαπιστώνουμε ὅτι οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ἡ Ὑμνολογία, γενικὰ ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση, ἀποδίδει τὸν συμβολισμὸ τοῦ «Παλαιοῦτῶν Ἡμερῶν» κυρίως στὸν Υἱό, μὲ ἐξαίρεση τὴν περίπτωση μιᾶς ἀπὸ τὶς «ὁράσεις» τοῦ Δανιήλ. Ὁ Δανιὴλ διηγεῖται τὴν παρουσία τοῦ «Παλαιοῦ τῶν Ἡμερῶν» στὸ 7ο κεφάλαιο. Ὅπως ἐξάγεται ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ ἑρμηνεία, ἰδίως τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου:
(α) Στὴν πρώτη ὅραση ποὺ μᾶς παραδίδει ὁ Δανιήλ, ὁ «Παλαιὸς τῶν Ἡμερῶν» εἶναι ὁ Υἱὸς ὡς ἔνθρονος Κριτὴς τοῦ κόσμου (Δανιὴλ κεφ. ζ΄, στίχ. 9, 10). Εἶναι πολλὲς δεκάδες τὰ χωρία τῶν Πατέρων καὶ οἱ ὕμνοι τῆς Ἐκκλησίας ποὺ ὀνομάζουν «Παλαιὸ τῶν Ἡμερῶν» τὸν Χριστό. Π.χ.: «Ὁ παλαιὸς ἡμερῶν, ὁ καὶ τὸν νόμον πάλαι ἐν Σινᾷ δοὺς τῷ Μωσεῖ, σήμερον βρέφος ὁρᾶται...» (Ἑσπερινὸς Μεταμορφώσεως).
(β) Στὴν ἑπομένη ὅραση ὑπάρχει ὁ «Παλαιὸς τῶν Ἡμερῶν» ἀλλ’ ὡς ὁ Θεὸς Πατήρ, ἐνῶ ὁ Υἱὸς στὴν ἴδια ὅραση περιγράφεται ὡς «υἱὸς ἀνθρώπου» (Δανιὴλ κεφ. ζ΄, στίχ. 13-14).
(γ) Στὴν τελευταία ὅραση, στὴν ὁποία ὑπάρχει ὁ «Παλαιὸς τῶν Ἡμερῶν» πρόκειται πάλι γιὰ τὸν Υἱό (Δανιὴλ κεφ. ζ΄, στίχ. 22).
Ἂς δοῦμε τὸ θέμα ἀναλυτικά.
Λέγει ὁ Δανιήλ στὴν πρώτη ὅραση: «ἐθεώρουν ἕως ὅτου οἱ θρόνοι ἐτέθησαν, καὶ παλαιὸς ἡμερῶν ἐκάθητο, καὶ τὸ ἔνδυμα αὐτοῦ λευκὸν ὡσεὶ χιών, καὶ ἡ θρὶξ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ ὡσεὶ ἔριον καθαρόν, ὁ θρόνοςαὐτοῦ φλὸξ πυρός, οἱ τροχοὶ αὐτοῦ πῦρ φλέγον· ποταμὸς πυρὸς εἷλκεν ἔμπροσθεν αὐτοῦ· χίλιαι χιλιάδες ἐλειτούργουν αὐτῷ, καὶ μύριαι μυριάδες παρειστήκεισαν αὐτῷ· κριτήριον ἐκάθισε[1], καὶ βίβλοι ἠνεῴχθησαν...» (στίχ. 9, 10).
Στὴν δεύτερη ὅραση: «ἐθεώρουν ἐν ὁράματι τῆς νυκτὸς καὶ ἰδοὺ μετὰ τῶν νεφελῶν τοῦ οὐρανοῦ ὡς υἱὸς ἀνθρώπου ἐρχόμενος ἦν καὶ ἕως τοῦ παλαιοῦ τῶν ἡμερῶν ἔφθασε καὶ ἐνώπιον αὐτοῦ προσηνέχθη. καὶ αὐτῷ ἐδόθη ἡ ἀρχὴ καὶ ἡ τιμὴ καὶ ἡ βασιλεία, καὶ πάντες οἱ λαοί, φυλαί, γλῶσσαι αὐτῷ δουλεύσουσιν» στίχ. 13-14).
Καὶ στὴ τρίτη ὅραση: «ἐθεώρουν καὶ τὸ κέρας ἐκεῖνο ἐποίει πόλεμον μετὰ τῶν ἁγίων καὶ ἴσχυσε πρὸς αὐτούς, ἕως οὗ ἦλθεν ὁ παλαιὸς ἡμερῶν καὶ τὸ κρίμα ἔδωκεν ἁγίοις Ὑψίστου, καὶ ὁ καιρὸς ἔφθασε καὶ τὴν βασιλείαν κατέσχον οἱ ἅγιοι» (στίχ. 21-22).
Ἡ (α) ὅραση συμφωνεῖ μὲ τὴν ἴδια εἰκόνα ποὺ μᾶς δίδεται στὴν Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννου γιὰ τὸν Υἱὸ καὶ Λόγο τοῦ Θεοῦ (Ἀποκ. 1,13-14, 17: «καὶ ἐν μέσῳ τῶν ἑπτὰ λυχνιῶν ὅμοιον υἱῷ ἀνθρώπου, ἐνδεδυμένον ποδήρη καὶ περιεζωσμένον πρὸς τοῖς μαστοῖς ζώνην χρυσῆν·ἡ δὲ κεφαλὴ αὐτοῦ καὶ αἱ τρίχες λευκαὶ ὡς ἔριον λευκόν, καὶ οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτοῦ ὡς φλὸξ πυρός… Καὶ ὅτε εἶδον αὐτόν, ἔπεσα πρὸς τοὺς πόδας αὐτοῦ ὡς νεκρός, καὶ ἔθηκε τὴν δεξιὰν αὐτοῦ χεῖρα ἐπ᾿ ἐμὲ λέγων· μὴ φοβοῦ· ἐγώ εἰμι ὁ πρῶτος καὶ ὁ ἔσχατος»).
Παραθέτω ἐδῶ τὸ ὅραμα ποὺ εἶχε δεῖ καὶ ὁ Ἡσαΐας, γιὰ νὰ παρατηρήσουμε τὴν ὁμοιότητα περὶ τοῦ ἐνδόξου καὶ ἐνθρόνου Κυρίου Ἰησοῦ. Γράφει ὁ Ἡσαΐας: «Εἶδον τὸν Κύριον καθήμενον ἐπὶ θρόνου ὑψηλοῦ καὶ ἐπῃρμένου, καὶ πλήρης ὁ οἶκος τῆς δόξης αὐτοῦ. καὶ Σεραφὶμ εἱστήκεισαν κύκλῳ αὐτοῦ, ἓξ πτέρυγες τῷ ἑνὶ καὶ ἓξ πτέρυγες τῷ ἑνί...»(Ἡσαΐας 6, 1-2). Ποιός εἶναι ἐδῶ ὁ Κύριος τοῦ Ἰσραήλ; Ὁ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης μᾶς διαφωτίζει: ὁ Κύριος τοῦ Ἰσραὴλ ποὺ εἶδε καὶ ὁ Ἡσαΐας εἶναι ὁ Ἰησοῦς Χριστός: «Ταῦτα εἶπεν Ἡσαΐας ὅτε εἶδε τὴν δόξαν αὐτοῦ καὶ ἐλάλησεν περὶ αὐτοῦ» (Ἰω. 12, 41). Λίγο πιὸ κάτω, στὸ ἴδιο ὅραμα, ἀκούει ὁ Ἡσαΐας ὁμιλοῦντα τὸν Υἱὸ καὶ Λόγον τοῦ Θεοῦ: «καὶ ἤκουσα τῆς φωνῆς Κυρίου λέγοντος· τίνα ἀποστείλω, καὶ τίς πορεύσεται πρὸς τὸν λαὸν τοῦτον;» (Ἡσαΐας 6, 8)»[2].
Στὸ σημεῖο αὐτὸ ἀξίζει ἡ παράθεση ἑνὸς διαφωτιστικοῦ γιὰ τὸ θέμα τμήματος ἀπὸ ὁμιλία τοῦ π. Ἀθανάσιου Μυτιληναίου:
Ὁ Εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης, γράφει, «στὸ βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως, στὴ δική του πλέον ἀποκάλυψη (νὰ δεῖτε ὁμοιότης ὁραμάτων μὲ κάποιες διαφοροποιήσεις καὶ ὅτι πάντα εἶναι τὸ ἴδιο πρόσωπο ὁ Ἰησοῦς Χριστός): “Καὶ ἰδοὺ θρόνος ἔκειτο ἐν τῷ οὐρανῷ, καὶ ἐπὶ τὸν θρόνον καθήμενος, ὅμοιος ὁράσει λίθῳ ἰάσπιδι καὶ σαρδίῳ· καὶ ἶρις κυκλόθεν τοῦ θρόνου, ὁμοίως ὅρασις σμαραγδίνων... ὁ ἦν καὶ ὁ ὢν καὶ ὁ ἐρχόμενος” (Ἀποκ. 4, 2-3). “Ἶρις”, αὐτὸ ποὺ εἶδε καὶ ὁ Ἰεζεκιήλ...
»Ἀλλὰ ποιός ἦταν καὶ ποιός ἔρχεται; “Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος”... Ἀλλὰ ποιός ἔρχεται; Διότι ὁ Θεὸς εἶναι πανταχοῦ παρών. Ἔρχεται ὁ Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ. Πῶς ἔρχεται; Μὲ τὴν ἐνανθρώπηση. Μόνο ἡ ἐνανθρώπηση προδικάζει τὸ “ἔρχομαι”: “Εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος...”. Ἂν ἐρωτήσετε γιατί ὁ προφήτης Ἰεζεκιὴλ εἶδε καὶ στὰ δύο ὁράματα (καὶ στὸ πρῶτο καὶ στὸ πέμπτο), γιατί εἶδε αὐτὸν τὸν “ὡς ὁμοίωμα ἀνθρώπου” ἀπ’ τὴν μέση καὶ κάτω σὰν φωτιά; ...Eἶναι ἡ ἀνθρωπίνη φύσις. Ὅταν λέγει ὁ Ἰεζεκιὴλ “ὡς εἶδος ἀνθρώπου ἄνωθεν”, ὡς εἶδος (ὁμοίωμα) ἀνθρώπου ἀπὸ πάνω, εἶναι ὅ,τι εἶδε καὶ ὁ Δανιήλ. Ποιούς λοιπόν, τώρα ἔχουμε; Ἔχουμε τὸν Δανιήλ, Ἡσαΐα, τὸν Ἰεζεκιὴλ καὶ τὸν Ἰωάννη. Τί λέγει ὁ Δανιὴλ στὸ 7ον κεφάλαιον (9-14): “ἐθεώρουν... καὶ παλαιὸς ἡμερῶν ἐκάθητο, ...ὁ θρόνος αὐτοῦ φλὸξ πυρός... ἐθεώρουν ἐν ὁράματι τῆς νυκτὸς καὶ ἰδοὺ μετὰ τῶν νεφελῶν τοῦ οὐρανοῦ ὡς υἱὸς ἀνθρώπου ἐρχόμενος ἦν... καὶ αὐτῷ ἐδόθη ἡ ἀρχὴ καὶ ἡ τιμὴ καὶ ἡ βασιλεία..., ἡ ἐξουσία αὐτοῦ ἐξουσία αἰώνιος”. Τί εἶπε ὁ Χριστὸς λίγο πρὶν ἀναληφθεῖ; Μή φοβόσαστε, ἔχω ὅλην τὴν ἐξουσίαν, οὐρανοῦ καὶ γῆς. Τό βλέπει ὅμως αὐτὸ ἤδη ὁ Δανιήλ. Καὶ τὴν ἐξουσίαν αὐτὴν τὴν ἔχει (προσέξατε) ὡς ἄνθρωπος, ὄχι ὡς Θεός, “ἥτις (λέγει ὁ Δανιήλ) οὐ παρελεύσεται”, δὲν θὰ περάσει... Ὅλα αὐτὰ δείχνουν ἀγαπητοί μου, ποιός εἶναι αὐτὸς ποὺ ὁμιλεῖ στὸν Ἡσαΐα, στὸν Δανιήλ, στὸν Ἰεζεκιήλ: Εἶναι ὁ ἐνανθρωπήσας Θεὸς Λόγος.
»Ἡ ὅλη διήγησις ἀφήνει νὰ ἐννοηθεῖ ὅτι δὲν εἶδε ὅλη τὴ δόξα τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Θεοῦ Λόγου, ἀλλὰ μόνο ἕνα ὁμοίωμα τῆς δόξης. Ὄχι τὴ δόξα, ὁμοίωμα δόξης. Λέγει πάλιν ὁ Θεοδώρητος: “Αὕτη ἡ ὅρασις ὁμοιώματος δόξης Κυρίου. Καὶ οὐκ εἶπεν, Αὕτη ἡ φύσις Κυρίου, οὐδὲ ἡ δόξα Κυρίου, ἀλλ' ὅρασις ὁμοιώματος δόξης Κυρίου, ὡς γὰρ ἠθέλησε, φησί, σχηματίσας τὴν ὄψιν, ἠξίωσέ με τῆς θεωρίας”, (ὅπως θέλησε ὁ Θεὸς ἐσχημάτισε τὴν μορφή καὶ μὲ ἀξίωσε αὐτῆς τῆς θεωρίας) (Θεοδωρήτου Κύρου, Ἑρμηνεία τῆς Προφητείας τοῦ θείου Ἰεζεκιήλ, ΤLG, v. 81, p. 836, l. 42). Καὶ συμπληρώνει ὁ Θεοδώρητος: “Τίς δ' ἂν δυνηθείη σαφῶς ἑρμηνεῦσαι τὴν ἀποκάλυψιν, αὐτοῦ τοῦ προφήτου περὶ τὴν διήγησιν ἀτονήσαντος;” (ποιός μπορεῖ νὰ ἑρμηνεύσει αὐτὴν τὴν ἀποκάλυψη, ἀφοῦ ὁ ἴδιος ὁ προφήτης ποὺ εἶδε τὰ πράγματα ἀδυνατεῖ νὰ διηγηθεῖ;). “Οὐκ αὐτὰς ἐθεώρουν τὰς ἀοράτους φύσεις. ἀλλ’ εἰκάσματά τινα καὶ ἐκτυπώματα”. “Ὅταν τοίνυν διαφόρους ὀπτασίας ἀκούσῃς Θεοῦ, μὴ πολύμορφον ὑπολάβῃς τὸ Θεῖον· ἀσώματον γὰρ καὶ ἀνείδεον παντελῶς, ἁπλοῦν τε καὶ ἀσύνθετον, καὶ ἀσχημάτιστον, ἀόρατόν τε καὶ ἀθέατον, καὶ οὐδενὶ περιγραφόμενον ὅρῳ· δείκνυσι δὲ τὰς ὄψεις, πρὸς τὴν χρείαν ταύτας ἀνατυπῶν· καὶ ἐνταῦθα τοίνυν ἔδειξε μὲν ἐκεῖνα τὰ φοβερά· ἔδειξε δὲ καὶ τὴν ἐσομένην πάντων ἀνθρώπων εὐεργεσίαν, τὴν τοῦ Θεοῦ φημι καὶ Σωτῆρος ἡμῶν ἔνσαρκον οἰκονομίαν. Διὰ τοῦτο τὸ μὲν εἶδος ἀνθρώπινον λέγει, τὰς δὲ φύσεις δύο· τὴν μὲν ἠλέκτρου, τὴν δὲ πυρός, καὶ τὴν μὲν φέρουσαν, τὴν δὲ φερομένην” (Θεοδωρήτου Κύρου, ΤLG, v. 81, p. 833, l. 45).
Θὰ ἐπιμείνω στὴν ἑρμηνεία τοῦ ἀείμνηστου π. Ἀθανάσιου Μυτιληναίου. Στὴν ὁμιλία ὑπ’ ἀριθ. 8 στὴν Ἀποκάλυψη (22΄-28΄) καὶ σχολιάζοντας τὸ χωρίο «ἡ δὲ κεφαλὴ αὐτοῦ καὶ αἱ τρίχες λευκαὶ ὡς ἔριον λευκόν, ὡς χιών» (Ἀποκ. 1,14), ἐρωτᾶ καὶ ἀπαντᾶ:
«Τί σημαίνει αὐτὴ ἡ λευκότης τῶν τριχῶν τῆς κεφαλῆς; Σημαίνει τὴν ἀρχαιότητα καὶ τὴν αἰωνιότητα τὴν ὁποίαν ἔχει ὁ Χριστὸς καὶ ἡ ὁποία παλαιότης εἶναι κοινὴ μετὰ τοῦ “Παλαιοῦ τῶν Ἡμερῶν”, δηλ. τοῦ οὐρανίου Πατρός, ὅπως μᾶς τὸν περιγράφει ὁ προφήτης Δανιήλ... Πράγματι, ἐδῶ βλέπουμε τὴν παλαιότητα... καὶ τὴν αἰωνιότητα τοῦ Υἱοῦ. Γιατί παρουσιάζεται μὲ ἄσπρα μαλλιά; Γιὰ νὰ δείξει ὅτι εἴτε ὁ Υἱός, εἴτε ὁ Πατήρ, καὶ οἱ δύο εἶναι Παλαιοὶ τῶν Ἡμερῶν, ποὺ δείχνει τὸ ἰσότιμον μὲ τὸν Πατέρα... Καὶ συνεπῶς ὁ Υἱός, ἀφοῦ καὶ αὐτὸς ἔχει παλαιότητα, ὅπως καὶ ὁ Πατήρ..., ὁ Υἱὸς εἶναι ἴσος μὲ τὸν Πατέρα...». «“Ὁ ἑωρακὼς ἐμὲ ἑώρακε τὸν πατέρα”, ὥσπερ δι' ἐσόπτρου ἀκηλιδώτου καὶ ἐμψύχου θείας εἰκόνος αὐτοῦ θεωρουμένου τοῦ πατρός» (Θεοδώρητου, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, TLG, p. 19, line 2).
Καὶ παρακάτω: «Ἐδῶ βλέπουμε ὁ Κύριος νὰ προβάλλει στὸν Ἰωάννη τρεῖς ἐνθαρρυντικὲς ἰδιότητές του. Ἡ πρώτη εἶναι αὐτή: “ἐγώ εἰμι ὁ πρῶτος καὶ ὁ ἔσχατος καὶ ὁ ζῶν” (Ἀποκ. ζ΄ 17-18). Εἶναι χαρακτηριστικὸν ὅτι αὐτὴ προσηγορία, αὐτὴ ἡ ὀνομασία “ὁ πρῶτος καὶ ὁ ἔσχατος”, ἀπεδόθη ἤδη στὸν 8ον στίχον πιὸ πάνω, εἰς αὐτὸν τὸν Θεὸν Πατέρα. Πῶς τώρα λέγει ὁ Υἱὸς ὅτι “ἐγώ εἰμι ὁ πρῶτος καὶ ὁ ἔσχατος”; Τί θέλει νὰ δείξει ἐδῶ; Τὴν ἰσοτιμίαν τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ. Ὁ Πατὴρ εἶναι “ὁ πρῶτος καὶ ὁ ἔσχατος” καὶ ὁ Υἱὸς εἶναι “ὁ πρῶτος καὶ ὁ ἔσχατος” (46-47).
Καὶ ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος λέγει περί τοῦ Ὁράματος τοῦ Δανιήλ: «Καί ὡς ὁ Δανιήλ, εἶδεν τόν Παλαιόν τῶν ἡμερῶν, τοῦτο ὀπτασία τοῦ ΠΑΤΡΟΣ».Ἐπίσης ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς: «Ἀλλὰ καὶ πατέρα τὸν Δαβὶδ οὗτος ἔχει, …ὡς εἶναι τὸν τεχθησόμενον Θεὸν ὁμοῦ καὶ ἄνθρωπον, υἱόν τε ἀνθρώπου καὶ Υἱὸν Θεοῦ, παρὰ Θεοῦ καὶ Πατρὸς ὡς ἄνθρωπος τὴν ἀδιάδοχον Βασιλείαν λαμβάνοντα, ὡς εἶδε καὶ προανεκήρυξεν ὁ Δανιήλ· «ἐθεώρουν γάρ», φησίν, «ἕως οὗ θρόνοι ἐτέθησαν καὶ Παλαιὸς Ἡμερῶν ἐκάθισε· καὶ ἰδοὺ ὡς υἱὸς ἀνθρώπου ἐρχόμενος ἐπὶ τῶν νεφελῶν τοῦ οὐρανοῦ καὶ μέχρι τοῦ Παλαιοῦ τῶν Ἡμερῶν ἔφθασε, καὶ αὐτῷ ἐδόθη ἡ τιμὴ καὶ ἡ ἐξουσία».
Περὶ συμβολισμοῦ ἰσότητος, ὅμως, ὁμιλεῖ καὶ ὁ ἱ. Χρυσόστομος: «Θρόνοι, φησίν, ἐτέθησαν, καὶ ὁ Παλαιὸς ἡμερῶν ἐκάθητο. Τίς ἐστιν οὗτος; …Γεγηρακότι τινὶ ἐῴκει. Πρὸς γὰρ τὰς χρείας τῶν πραγμάτων, δι' ἃς φαίνεται, τυποῖ ἑαυτόν, δεικνὺς ὅτι τοῖς τοιούτοις πιστεύεσθαι τὰ κριτήρια χρή... Καὶ ἰδού, φησί, ὡς Υἱὸς ἀνθρώπου ἐρχόμενος ἦν, καὶ ἕως τοῦ Παλαιοῦ τῶν ἡμερῶν ἔφθασεν. Ἰδοὺ καὶ τὸ ὁμότιμον. Ἐνώπιον αὐτοῦ προσηνέχθη αὐτῷ… Εἶδες ὁμοτιμίαν Αὐτοῦ (τοῦ Υἱοῦ) πρὸς τὸν Πατέρα;... Ὥσπερ γὰρ γεγηρακότα ὁρῶν, οὐχὶ γέροντα ὑποπτεύεις, οὕτω καὶ τὰ λοιπά. Μὴ γὰρ ζήτει τὴν σαφήνειαν ἐν ταῖς προφητείαις, ἔνθα σκιαὶ καὶ αἰνίγματα· …Πατέρα καὶ Υἱὸν οὗτος καὶ πρῶτος καὶ μόνος ὁρᾷ, ὡς ἐν ὄψει. …Ἐθεώρουν, καὶ τὸ κέρας ἐκεῖνο ἐποίει πόλεμον μετὰ τῶν ἁγίων, καὶ ἴσχυσε πρὸς αὐτούς, ἕως οὗ ἦλθεν ὁ Παλαιὸς τῶν ἡμερῶν, καὶ τὸ κρῖμα ἔδωκεν ἁγίοις Ὑψίστου· καὶ ὁ καιρὸς ἔφθασε, καὶ τὴν βασιλείαν κατέσχον οἱ ἅγιοι» (Χρυσοστόμου Ἰω., Ἑρμηνεία εἰς τὸν Δανιήλ, κεφ. Ζ΄, TLG, Vol 56, pg 234, ln 22).
Εἶναι γνωστόν, ὅτι οἱ Πατριάρχες Ταράσιος καὶ Νικηφόρος ἐπολέμησαν τὴν Εἰκονομαχίαν. Ἐξ αὐτῶν ὁ δεύτερος ἀποδίδει τὴν ὀνομασία «Παλαιὸς τῶν Ἡμερῶν» στὸν Θεόν Πατέρα, τὸν αἴτιον τοῦ Υἱοῦ, τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Θεοῦ Λόγου: «βρέφος ὀνομάσωμεν τὸν τεχθέντα; ἀλλὰ τὸν παλαιὸν τῶν ἡμερῶν κέκτηται προκαταρκτικὸν καὶ αἴτιον»(Nicephorus I Scr. Eccl., Hist. et Theol. : Refutatio et eversio definitionis synodalis anni 815: Chapter 64, line 20). Τὸ ἴδιο ἐπαναλμαβάνεταιπαρακάτω: (Nicephorus I Scr. Eccl., Hist. et Theol.: Refutatio et eversio definitionis synodalis anni 815 : Chapter 94, line 11).
Ἐξ αὐτοῦ τοῦ ὁράματος τοῦ Δανιήλ, λοιπόν, συμπεραίνουμε ὅτι, ὁ«Παλαιὸς τῶν Ἡμερῶν» ποὺ βλέπει ὁ Δανιήλ, εἶναι ὁ Υἱὸς στὴν πρώτηὅραση· στὴν δεύτερη ὅραση παρουσιάζεται ὁ Πατὴρ ὡς ὁ «Παλαιὸς τῶνἩμερῶν», ἐνῶ ὁ Υἱὸς ὡς «Υἱὸς ἀνθρώπου»·[3] καὶ στὴν Τρίτη ὅραση πάλιὁ Υἱὸς ὡς «Παλαιὸς τῶν Ἡμερῶν». Μὲ αὐτὸ τὸ δεδομένο μποροῦμε νὰποῦμε ὅτι τὸ προφητικὸ ὅραμα τοῦ «Παλαιοῦ τῶν Ἡμερῶν» τὶςπερισσότερες φορὲς ἀναφέρεται στὸν Υἱὸ (Δανιήλ, Ἡσαΐας, Ἰεζεκιήλ, Ἀποκάλυψη), μία δὲ φορὰ (στὸ ὅραμα τοῦ Δανιὴλ) ἀναφέρεται καὶ στὸνΠατέρα.
Καὶ ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: «Ἰακὼβ εἶδε καὶ ἐπάλαισε μετὰ τοῦ θεοῦ ‒δῆλον δέ, ὅτι ὡς ἄνθρωπος ἐφάνη αὐτῷ ὁ θεός‒ καὶ Μωσῆς ὡς ὀπίσθια ἀνθρώπου εἶδε, καὶ Ἡσαΐας ὡς ἄνθρωπον εἶδε καθήμενον ἐπὶ θρόνου, καὶ Δανιὴλ ὁμοίωμα ἀνθρώπου εἶδε καὶ ὡς υἱὸν ἀνθρώπου ἐλθόντα ἐπὶ τὸν παλαιὸν τῶν ἡμερῶν. Καὶ οὐ φύσιν θεοῦ εἶδέ τις, ἀλλὰ τὸν τύπον καὶ τὴν εἰκόνα τοῦ μέλλοντος ἔσεσθαι»[4].
Ἂς δοῦμε ὅμως καὶ τί ὁ π. Ἀθαν. Μυτιληναῖος λέγει (ὁμιλίες εἰς τὴν Ἀποκάλυψη, ἀρ. 24, 37:30-45:00):
«Καὶ ἐπὶ τὸν θρόνον καθήμενος, καὶ ὁ καθήμενος ὅμοιος ὁράσει λίθῳ ἰάσπιδι καὶ σαρδίῳ, καὶ ἴρις κυκλόθεν τοῦ θρόνου ὅμοιος ὁράσει σμαραγδίνῳ» (Ἀποκ. 4, 2-3)… Ποῖος ἐκάθητο ἐπὶ τοῦ θρόνου; Ἐκάθητο ὁ Πατήρ. Ἀλλὰ ὅμως, δὲν τὸν ὀνομάζει. Δὲν λέγει τίποτα ὁ ἅγιος Ἰωάννης. Μόνο λέγει, «ὁ καθήμενος». Καὶ ὅπως σημειώνει ὁ ἅγιος Ἀνδρέας, ὁ ἑρμηνευτὴς τῆς Ἀποκαλύψεως, ἐπειδὴ εἶδε τὸν Πατέρα, «τὸν ὁραθέντα ἐνταῦθα παρίστηση σωματικὸν αὐτῷ χαρακτῆρα οὐ περιτίθησιν, ὥσπερ ἐν τῇ προτεραίᾳ τοῦ Υἱοῦ ὀπτασία, ἀλλὰ τιμὴ εἰς αὐτὸν λίθοις ἀπεικάζει». Προηγουμένος, λέγει, περιέγραψεν τὸν Υἱόν ποὺ τοῦ ὡμίλησε. Ἄκουσα φωνή και γύρισα καὶ εἶδα· καὶ νά, ὅμοιος μὲ ἄνθρωπον, ὁ ὁποῖος ἦταν ἔτσι κι ἔτσι… οἱ τρίχες τῆς κεφαλῆς ἦσαν λευκές… Μᾶς ἔκανε περιγραφὴ ἐκεῖ ὁ Ἰωάννης. Ἐδῶ ἀπουσιάζει ἡ περιγραφή. Γιατὶ κάθεται ὁ Πατήρ. Τί νὰ περιγράψει ἀπὸ τὸν Πατέρα. Ὁ Υἱὸς ἔγινε ἄνθρωπος καὶ τὸν περιγράφει. Ἀπὸ τὸν Πατέρα τί νὰ περιγράψει; Ἀντὶ περιγραφῆς βάζει, πολυτίμους λίθους ποὺ λέγει ὅτι ἔμοιαζε σὰν αὐτὸν τὸν πολύτιμον λίθον καὶ οὕτω καθεξῆς, γιὰ νὰ δείξει μὲ τὸ χρῶμα τῶν πολυτίμων λίθων κάποιες ἰδιότητες τοῦ καθημένου ἐπάνω εἰς τὸν θρόνον. Ἔτσι πολὺ ὀρθὰ ὁ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης ἀποφεύγει νὰ παραστήσει τὸν Θεόν, ὅπως ἀποφεύγουν νὰ τὸν παραστήσουν καὶ οἱ προφῆται τῆς Π. Διαθήκης, διότι εἶναι ὁ ἀόρατος καὶ ὁ ἄρρητος Θεός.
Ἀκόμη, –χαρακτηριστικόν– ἀποφεύγει νὰ ἀναφέρει καὶ τὸ ὄνομα· δὲν λέγει ὁ Θεός, δὲν λέγει ὁ Κύριος, ἀλλὰ λέγει «ὁ καθήμενος». Τίποτ’ ἄλλο. «Ὁ καθήμενος». Καὶ προκειμένου νὰ τὸν περιγράψει –ὅπως σᾶς εἶπα– συμβολικῶς διὰ παρομοιώσεων πρὸς τὰ λαμπρότερα ἀντικείμενα ποὺ ὑπῆρχαν τότε, ποὺ εἶναι οἱ πολύτιμοι λίθοι…
Καὶ ἀκόμα ἀξιοσημείωτο εἶναι, ὅτι χαρακτηρίζεται «ὁ καθήμενος» ὡς ὅμοιος μὲ πολυτίμους λίθους. Ὀρθῶς· διότι ποῦ νὰ περιγράψει κανεὶς ἐκεῖνο τὸ ὁποῖον ἤδη βλέπει. Σημειώσατε ὅτι οἱ προφῆται, ὁ Ἰεζεκιὴλ καὶ ἄλλοι προφῆται, ὁμιλοῦν διὰ ὁμοιότητα δόξης Θεοῦ, ὄχι διὰ ὁμοιότητα Θεοῦ. Γιὰ νὰ τὸ καταλάβετε: ἔχω τὸν ἥλιο· οἱ ἀκτίνες του φτάνουν στὸ σπίτι μου· δὲν ἔχω ὅμως τὸν ἥλιο μέσα στὸ σπίτι, ἔχω τὶς ἀκτίνες του, ἔχω τὴν ἐνέργειά του· κι αὐτὲς οἱ ἀκτίνες νὰ μὴ εἶναι πραγματικὰ αὐτές, ἀλλὰ νὰ εἶναι μία εἰκόνα αὐτὸ τὸ ὁποῖο βλέπω, μία εἰκόνα. Ἔ, λοιπόν, οἱ προφῆται ἀκόμα καὶ τὴν εἰκόνα τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ βλέπουν, ὄχι αὐτὲς τὶς ἴδιες τὶς ἐνέργειες, ἀλλὰ τὴν εἰκόνα τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ. Σωστὰ λοιπὸν ὁ Ἰωάννης βάζει αὺτὲς τὶς εἰκόνες καὶ λέγει στὴν περιγραφή του: ὅμοιος, ὅμοιος, ὅμοιος μὲ ἐκεῖνο, ὅμοιος μὲ ἐκεῖνο· δὲν εἶπε ἦταν ἔτσι, ἀλλὰ ἔμοιαζε σἂν κάπως ἔτσι, γιὰ νὰ δείξει τὴν ἀδυναμία περιγραφῆς τοῦ Θείου. Δὲν περιγράφεται, ἀγαπητοί μου, τὸ Θεῖον. Οὔτε κἂν οἱ ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ περιγράφονται».
Τέλος, καὶ ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, σχολιάζοντας τοὺς Κανόνες τῆς Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου εἶναι σαφὴς ὡς πρὸς τὸ θέμα, προβαίνει δὲ καὶ σὲ ἄλλες πολυσήμαντες παρατηρήσεις: Ἡ συμβολικὴ ἀναπαράσταση τοῦ Πατρὸς ὡς «Παλαιοῦ τῶν Ἡμερῶν» ἐπιβάλεται ἀπὸ τὴν Ζ΄ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο. Μόνο ποὺ δὲν εἰκονίζεται δι’ αὐτῆς τῆς παραστάσεως ἡ φύση ἢ ἡ ὑπόσταση τοῦ Πατρός, ἀλλὰ ὡς μιὰ ἀπὸ τὶς πολλὲς ὁράσεις τῆς συγκαταβάσεως τοῦ Θεοῦ πρὸς τοὺς ἀνθρώπους, ὅπως καὶ ἐκείνη τῆς περιστερᾶς κατὰ τὴν βάπτιση τοῦ Χριστοῦ. Γράφει ὁ ἁγ. Νικόδημος:
«Πρέπει νὰ σημειώσωμεν, ὅτι ἐπειδὴ ἡ παροῦσα Σύνοδος εἰς τὴν ἐπιστολὴν ὁποῦ στέλλει πρὸς τὴν Ἀλεξανδρέων Ἐκκλησίαν, μακαρίζει μὲν ἐκείνους ὁποῦ ἠξεύρουν καὶ ἀποδέχονται, ἑπομένως δὲ καὶ εἰκονίζουν καὶ τιμῶσι τὰς ὁράσεις καὶ θεοφάνειας τῶν Προφητῶν, καθὼς αὐτὸς ὁ Θεὸς ἐσχημάτιζε ταύτας καὶ ἐτύπωνεν εἰς τὸ ἡγεμονικὸν αὐτῶν, ἀναθεματίζει δὲ ἐξ ἐναντίας ἐκείνους, ὁποῦ δὲν δέχονται τὰς εἰκονογραφίας τῶν τοιούτων ὁράσεων πρὸ τῆς σαρκώσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου (σελ. 905 τοῦ β΄ τόμου). Συμπεραίνεται ὅτι καὶ ὁ ἄναρχος Πατὴρ πρέπει νὰ ζωγραφίζεται καθὼς ἐφάνη εἰς τὸν προφήτην Δανιὴλ ὡς Παλαιὸς Ἡμερῶν.
»Εἰ δὲ καὶ ὁ Πάπας Γρηγόριος ἐν τῇ πρὸς Ἴσαυρον Λέοντα ἐπιστολῇ (σελ. 712 τοῦ β΄ τόμου τῶν Συνοδικῶν) λέγει ὅτι δὲν ἱστοροῦμεν τὸν Πατέρα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ [σ.σ. ἡ συνέχεια τοῦ Πάπα Γρηγορίου: «ἐπειδὴ οὐκ οἴδαμεν, τίς ἐστίν, καὶ Θεοῦ φύσιν ἀδύνατον ἱστορῆσαι καὶ ζωγραφῆσαι. Καὶ εἰ ἐθεασάμεθα καὶ ἐγνωρίσαμεν, καθὼς καὶ τὸν υἱὸν αὐτοῦ, κακεῖνον ἂν εἴχομεν ἱστορῆσαι καὶ ζωγραφῆσαι, καὶ ἵνα κακείνου τὸν χαρακτῆρα εἴδωλον ἀποκαλῆς» (Πρακτ. Οἰκουμενικῆς Τόμος Γ΄ σελ. 211)]· ἀλλὰ τοῦτο λέγει ὄχι ἁπλῶς, ἀλλ΄ ὅτι δὲν ζωγραφοῦμεν αὐτὸν κατὰ τὴν θείαν φύσιν· ἐπειδὴ ἀδύνατόν φησιν, εἶναι ἱστορῆσαι καὶ ζωγραφῆσαι φύσιν Θεοῦ. Ὅπερ ποιεῖ καὶ ἡ παροῦσα Σύνοδος, καὶ πᾶσα ἡ καθολικὴ Ἐκκλησία, καὶ ὄχι ὅτι δὲν ζωγραφοῦμεν αὐτὸν ὡς ἐφάνη εἰς τὸν προφήτην...· εἰ γὰρ μὴ ἐζωγραφοῦμεν αὐτὸν ὁλοτελῶς, διὰ τί νὰ ζωγραφοῦμεν τόσο τὸν Πατέρα, ὅσον καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐν εἴδει Ἀγγέλων, ἀνδρῶν νέων, καθὼς ἐφάνησαν εἰς τὸν Ἀβραάμ... ἐκ τούτου συνάγεται ὅτι κατὰ τὴν ζ΄ Σύνοδον πρέπει νὰ ζωγραφῆτε αὐτὸ ἐν εἴδει περιστερᾶς ὡς ἐφάνη· αὐτὸ τοῦτο βεβαιοῖ καὶ ὁ Δοσίθ. (σελ. 655 τῆς Δωδεκαβίβλ.)» (Πηδάλιον, ὑποσ. στὴ σελ. 320, στήλη α΄).
Συνεπικουρεῖ σ’ αὐτὰ καὶ ἡ ὑμνολογία τῆς Ἐκκλησίας:
«Τί ἀπεδοκιμάσατε τὸν λίθον τὸν ἀκρογωνιαῖον, ὢ παράνομοι Ἰουδαῖοι; Οὗτός ἐστιν ὁ λίθος, ὃν ἔθετο ὁ Θεὸς ἐν Σιών, ὁ ἐκ πέτρας πηγάσας ἐν ἐρήμῳ τὸ ὕδωρ, καὶ ἡμῖν ἀναβλύζων ἐκ τῆς πλευρᾶς αὐτοῦ ἀθανασίαν, οὗτός ἐστιν ὁ λίθος, ὁ ἐξ ὄρους Παρθενικοῦ ἀποτμηθείς, ἄνευ θελήματος ἀνδρός, ὁ Υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ἐρχόμενος ἐπὶ τῶν νεφελῶν τοῦ οὐρανοῦ, πρὸς τὸν Παλαιὸν τῶν ἡμερῶν, καθὼς εἶπε Δανιήλ, καὶ αἰώνιος αὐτοῦ ἡ Βασιλεία» (Παρακλητική, Ἦχος βαρύς, Ὄρθρος, Αἶνοι, 8ον τροπάριον).
Εἶναι φανερὸν ὅτι μὲ αὐτὴ τὴν ἐξήγηση, τότε εἶναι ποὺ αὐτὴ ἡ συνθετικὴ εἰκόνα τοῦ Σύνθρονου, ἀποδεικνύεται ἀκόμα περισσότερο προβληματική. Διότι ἐνῶ ὁ εἰκονισμὸς τοῦ «Παλαιοῦ τῶν Ἡμερῶν» ἀναφέρεται ἄλλοτε στὸν Υἱὸ καὶ ἄλλοτε στὸν Πατέρα (καὶ εὔλογα ἑρμηνεύεται ὡς συμβολισμὸς τῆς ἰσότητος τῶν ὑποστάσεων τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ), στὴν περίπτωση ποὺ ἡ ὅραση τοῦ «Παλαιοῦ τῶν Ἡμερῶν» τῆς εἰκόνας τοῦ Σύνθρονου, ἀποδίδεται μόνο στὸν Πατέρα, ἀποπροσανατολίζει τὸν θεατὴ καὶ διαπράττει διπλὸ σφάλμα.
α) Ἀπομακρύνεται ἀπὸ τὸ συμβολισμὸ τῆς ἰσότητος (ἢ καὶ τῆς αἰωνιότητος ποὺ ἐκφράζει στὴν Ἁγία Γραφή –σύμφωνα μὲ τὸν ἱ. Χρυσόστομο– ἡ συγκεκριμένη ὅραση) καὶ εἰσάγει ὀπτικὰ τὸν χρόνο στὴν Ἁγία Τριάδα, καθιστώντας μάλιστα τὴν χρονικότητα ὑποστατικὸ ἰδίωμα τοῦ Πατρός, κάτι ποὺ δὲν θὰ συνέβαινε, ἂν ἡ ἀπεικόνιση τοῦ «Παλαιοῦ τῶν Ἡμερῶν» ἐξέφραζε μιὰ συγκεκριμένη, στιγμιαία, ἔγχρονη ὅραση τῆς ἀκτίστου δόξας, ἢ ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ! Τοῦτο, ὅμως, δὲν συμβαίνει, διότι ὁ συγκεκριμένος εἰκονισμός, ἐνῶ εἶναι παρμένος ἀπὸ τὶς ἐν τῷ κόσμῳ ἐνέργειες τῆς θεότητος, ἔχει ἐπιλεγεῖ γιὰ νὰ δηλώσει μονομερῶς τὴνὑπόσταση τοῦ ἀνάρχου, ἀχρόνου καὶ ἀκατάληπτου Θεοῦ Πατρός, καὶ δὲν ἐπισημαίνει κάποια μόνο ἀπὸ τὶς πολλὲς ὁράσεις τῆς Θεότητος. Πράγματι, αὐτὲς οἱ τρεῖς συγκεκριμένες ὁράσεις ἢ τύποι (καὶ τῶν τριῶν προσώπων) ἐκφράζουν στιγμὲς τῶν ἐν τῷ κόσμῳ ἐμφανίσεων τοῦ Θεοῦ.
Ἀλήθεια, μὲ ποιά κριτήρια ἔχουν ἐπιλεγεῖ (συνειδητὰ ἀσφαλῶς, ἀφοῦ ἀποκλείστηκαν δεκάδες ἄλλες παρόμοιες ὁράσεις, τύποι, συμβολισμοὶ ἢ παρουσίες καὶ τῶν τριῶν προσώπων τῆς Θεότητος) γιὰ νὰ ἐκφράζουν ἢ συμβολίζουν τὴν Ἁγία Τριάδα; Γιατί αὐτὲς οἱ ὁράσεις κι ὄχι κάποιες ἄλλες; (Σε τυχὸν παρόμοια ἔνσταση κατὰ τῆς συμβολικῆς εἰκόνας τῆς «Φιλοξενίας τοῦ Ἀβραάμ», ἢ τῆς εἰκόνος τῆς Βαπτίσεως, κ.λπ., ἡ ἀπάντηση εἶναι ὅτι οἱ Εἰκόνες αὐτὲς δὲν εἶναι ἐπιλογὴ ἀνθρώπινη, ἀλλὰ ἀπεικόνιση ἀκριβὴς τῆς παρουσίας–ἐμφάνισης τοῦ Θεοῦ στὸν κόσμο.
β) Αὐτή, ἀφ’ ἑτέρου, ἡ ἀπεικόνιση τοῦ Θεοῦ Πατρὸς ὡς «Παλαιοῦ τῶν Ἡμερῶν», ἀφαιρεῖ αὐτὸ τὸ στοιχεῖο τῆς «παλαιότητας» (ὡς αἰωνιότητας-ἰσότητος) ἀπὸ τὸν Υἱό, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα (κατὰ κάποιο τρόπο) τὴν κτιστὴ ἀνθρώπινη φύση ποὺ προσέλαβε ὁ Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ, ὡς ὑποστατικὸ ἰδίωμα τῆς ἄκτιστης οὐσίας Του! Ἀποδίδονται, δηλαδή, ἰδιότητες στὰ Ἅγια πρόσωπα, ποὺ ἡ μία ἀναφέρεται στὴν ἄκτιστη ὑπόσταση (ποὺ ὡς ἄκτιστη ἀπαγορεύεται ἀπὸ τὴν Ἁγία Γραφὴ νὰ εἰκονίζεται, ὡς τοῦτο συνέβαινε στὴν Π. Διαθήκη καὶ μὲ τὸν Υἱὸ τοῦ Θεοῦ, τὸν ἄσαρκο δηλ. Θεὸ Λόγο) καὶ ἡ ἄλλη σὲ μιὰ ἐνέργεια ἢ τὴν ἀνθρώπινη φύση τοῦ Χριστοῦ· ἰδιότητες ποὺ συμφύρουν (συγχέουν) τὶς ἐνδοτριαδικὲς σχέσεις μὲ τὶς ἐνδοκοσμικὲς θεοφάνειες τοῦ Θεοῦ καὶ τὶς ὁποῖες δὲν ἐπιτρέπει τὸ ὅραμα τοῦ προφήτη νὰ δοθοῦν καί, ἐν πάσει περιπτώσει, ἀνίερες γιὰ τὴν Θεότητα· ὡς ἐκ τούτου συγχέει καὶ καταστρέφει τὴ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας περὶ ἀνεικονίστου Ἁγίας Τριάδος.
Οἱ διάφορες ὁράσεις τῶν προφητῶν εἶχαν συμβολικὸ περιεχόμενο: «Καὶ γὰρ καὶ πτέρυγας τὰ γράμματα ἔχειν φησὶ τὸν Θεόν, τοῦ προφήτου λέγοντος, ὅτι Ἐν σκέπῃ τῶν πτερύγων σου σκεπάσεις με, ἀλλ' οὐ παρὰ τοῦτο πτερωτὴν φήσομεν εἶναι τὴν νοερὰν ἐκείνην καὶ ἀνώλεθρον οὐσίαν. Εἰ γὰρ ἐπ' ἀνθρώπων οὐκ ἔνι τοῦτο εἰπεῖν, πολλῷ μᾶλλον ἐπὶ τῆς ἀκηράτου καὶ ἀοράτου καὶ ἀκαταλήπτου φύσεως ἐκείνης. Τί οὖν ἐστιν ἀπὸ τῶν πτερύγων νοητέον ἡμῖν; Τὴν βοήθειαν, τὴν ἀσφάλειαν, τὴν σκέπην, τὴν συμμαχίαν, τὸ ἀχείρωτον τῆς βοηθείας. Πάλιν ὑπνοῦν αὐτόν φασιν αἱ Γραφαὶ οὕτω λέγουσαι· Ἀνάστηθι, ἱνατί ὑπνοῖς, Κύριε; οὐχ ἵνα τὸν Θεὸν καθεύδειν ὑποπτεύωμεν· τοῦτο γὰρ ἐσχάτης ἀνοίας· ἀλλὰ τῷ ὀνόματι τοῦ ὕπνου τὴν μακροθυμίαν καὶ τὴν ἀνεξικακίαν ἡμῖν ἐμφαίνουσαι. Ἕτερος δὲ προφήτης φησί· Μὴ ἔσῃ ὡς ἄνθρωπος ὑπνῶν; ...Ὁ μὲν γὰρ ὑπνοῦν αὐτόν φησιν, ὁ δὲ μὴ ὑπνοῦν· ἀλλ' ἀμφότερα ἀληθῆ, ἂν τὴν προσήκουσαν ἔννοιαν ἐκλάβῃς. Ὁ μὲν γὰρ λέγων αὐτὸν ὑπνοῦν τὴν ἐπίτασιν τῆς μακροθυμίας ἐνδείκνυται, ὁ δὲ λέγων μὴ ὑπνοῦν, τὸ ἀκήρατον τῆς φύσεως ἡμῖν ἐμφαίνει» (Χρυσοστόμου Ἰω., Εἰς τὰ ὑπόλοιπα κατὰ αἱρετικῶν, καὶ περὶ κρίσεως καὶ ἐλεημοσύνης, καὶ εἰς τὴν αἴτησιν τῆς μητρὸς τῶν υἱῶν Ζεβεδαίου, Λόγος ὄγδοος, Vol 48, pg 767, ln 42t).
Ἂν πάλι ὑποστηριχθεῖ ἡ θέση, ὅτι εἶναι ἐπιτρεπτὴ ἡ ἀπεικόνιση τοῦ «Παλαιοῦ τῶν Ἡμερῶν» (ὡς μεμονωμένη εἰκόνα), ἐφ’ ὅσον ὁ συμβολισμὸς αὐτὸς («Παλαιὸς τῶν Ἡμερῶν») ἀνήκει καὶ στὰ δύο Ἅγια Πρόσωπα (τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱό), καὶ μιὰ τέτοια ἀπεικόνιση θὰ ἐξέφραζε τὴν ἰσότητα τῶν θείων ὑποστάσεων Πατρὸς καὶ Υἱοῦ, τί ἔχουμε νὰ ποῦμε;
Σ’ αὐτὴν τὴν θέση θὰ μποροῦσε νὰ παρατηρήσει κανείς, ὅτι ναί, ὅταν διατυπώνεται διὰ τοῦ λόγου αὐτὴ ἡ ὅραση κι ὄχι διὰ εἰκόνος, καὶ ἐπεξηγεῖται τὸ γιατὶ ἀποδίδεται καὶ στὰ δύο Ἅγια πρόσωπα, τότε δὲν προκαλεῖται καμιὰ σύγχυση. Ὅταν, ὅμως, ἀποτυπώνεται διὰ χρωμάτων εἰς εἰκόνα, ἀποκτάει αὐθύπαρκτη ὀντότητα καὶ μόνο σύγχυση θὰ προκαλοῦσε καὶ ἀπορία, ἀφοῦ ὁ πιστὸς δὲν θὰ ἐγνώριζε ποιό Ἅγιο Πρόσωπο παριστάνεται σ’ αὐτὴ τὴν παράσταση, καὶ ἐπὶ πλέον (σ’ αὐτὴ τὴν περίπτωση) θὰ ἐγενᾶτο νέο θεολογικὸ πρόβλημα, ἀφοῦ θὰ ἀπεκλείετο ἀπὸ τὴν παράσταση τὸ Ἅγιο Πνεῦμα· δηλαδὴ θὰ ἐτεμαχίζετο καὶ θὰ διαιρεῖτο ἡ ἀδιαίρετος Ἁγία Τριάς. Γι’ αὐτὸ σοφὰ οἱ Ἅγιοι Πατέρες ἀπαγόρευσαν τὴν ἀπεικόνιση τοῦ «Παλαιοῦ τῶν Ἡμερῶν» γιὰ τὸν Πατέρα, μὲ τὴν διατύπωση ὅτι ζωγραφίζουμε ἐκεῖνες τὶς ὁράσεις ποὺ πραγματοποιήθηκαν.
Ἄρα ἡ εἰκόνα αὐτή, ἡ εἰκονίζουσα τὸν «Παλαιὸν τῶν Ἡμερῶν» εἴτε μεμονωμένως, ἀλλὰ κυρίως ὑπὸ τὴν γνωστὴν συνθετική της μορφὴ (τοῦ “Σύνθρονου”, ποὺ ἐδῶ ἐξετάζουμε) δὲν εἶναι ἐπιτρεπτή· εἰκονίζουμε ἀκινδύνως μόνο, ὅσες προτυπώσεις καὶ παραστάσεις καὶ συμβολισμοὺς ὑπάρχουν στὴν Π. Διαθήκη περὶ τοῦ σαρκωθέντος Θεοῦ Λόγου, τοῦ Κυρίου, δηλαδή, Ἰησοῦ Χριστοῦ· τὴν παράσταση δὲ τοῦ Θεοῦ Πατρὸς μόνου ἢ σὲ σύνθεση εἰκόνος μὲ τὰ ἄλλα δύο πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος, δὲν τὴν εἰκονίζουμε, διότι ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας (καὶ ἡ ἁγιογραφία, τουλάχιστων τῶν 10 πρώτων αἰώνων) δὲν εὐνοοῦν αὐτὸν τὸν εἰκονισμό, οὔτε μποροῦμε νὰ στηριχθοῦμε σὲ μεμονωμένες περιπτώσεις τέτοιων εἰκόνων καί, ἐπίσης διότι τὰ ὑπάρχοντα στοιχεῖα ἀπὸ τὴν Π. Διαθήκη, τὴν Κ. Διαθήκη, ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας, ὅπως διατυπώνεται στὰ ἔργα τῶν Ἁγίων Πατέρων (consensus patrum) καὶ ἡ ὑμνολογία τῆς Ἐκκλησίας τὸ ἀπαγορεύουν.
Ἀκόμα κι ὅταν φαίνεται –ἐκ πρώτης ὄψεως– ὀρθὴ ἡ ἑρμηνεία (καὶ ὁ ἐκ ταύτης εἰκονισμός) ὁραμάτων ἢ συμβολισμῶν κάποιων ἁγιογραφικῶν χωρίων τῆς Π.Δ., οἱ Ὀρθόδοξοι ἀποφεύγουμε νὰ τὶς καταστήσουμε εἰκόνες, καὶ πρὸς χάριν τῆς ἑνότητος τῆς Ἐκκλησίας, καθόσον, μὲ τὸν μὴ εἰκονισμό, δὲν χάνεται κάτι ἀπὸ τὴν Ὀρθοδοξία, ἀντίθετα ἀποφεύγεται ἡ διχόνοια μεταξύ μας καί, κυρίως, σήμερα (ἐποχὴ τῆς παναιρέσεως τοῦ Οἰκουμενισμοῦ) ἀποφεύγουμε τὴν ὑποψία ἔστω, ὅτι αὐτὴ ἡ εἰκόνα ἐπιφέρει ἀλλοίωση τῆς πίστεως τῶν χριστιανῶν, ὡς συμβολίζουσα τὸ αἱρετικὸ παπικο-προτεσταντικὸ filioque.
Κι ἂς μὴ φέρουμε ὡς ἐπιχείρημα ὅτι: δὲν πρέπει νὰ ἀποσιωπᾶμε τὴν ἀλήθεια (ἄν –πάλι καθ’ ὑπόθεσιν– εἶναι σωστὴ αὐτὴ ἡ συνθετικὴ εἰκόνα τῆς Ἁγίας Τριάδος)· γιατὶ γνωρίζουμε ὅτι ἡ Ἐκκλησίας προκειμένου νὰ ἀντιμετωπίζει τοὺς αἱρετικοὺς ἔδωσε ἑρμηνεῖες, πρόσθεσε ἢ ἐγκατέλειψε λέξεις καὶ ὅρους θεολογώντας περὶ τῆς Ἁγίας Τριάδος, τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ περὶ ἄλλων δογματικῶν θεμάτων, ἀλλὰ ἐπίσης καὶ κατήργησε τὴν ὀρθὴ καὶ ἀληθινὴ μέχρι τὴν Στ΄ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο ἀπεικόνιση τοῦ Χριστοῦ ὡς «ἀμνοῦ». Ὅπως ἤδη ἀναφέρθηκε, ἡ Στ΄ Σύνοδος ἀπαγόρευσε αὐτὴν τὴν ἀπεικόνιση τοῦ «ἀμνοῦ» καὶ ὅρισε νὰ μὴν εἰκονίζεται πλέον ὁ Ἰησοῦς ὡς ἀμνός, ἀλλὰ νὰ εἰκονίζεται μόνο μὲ τὴν ἀνθρώπινη μορφὴ ποὺ προσέλαβε (παρ’ ὅλο ποὺ δὲν ἦταν αἱρετικὴ καὶ μέχρι τότε ἐζωγραφίζετο καὶ ἀποτελοῦσε μάλιστα ἀγαπημένο θέμα τῶν ἁγιογράφων καὶ τῶν πιστῶν).
Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, γράφει:
«Οὕτως καὶ ἐν τῷ πράγματι τῶν εἰκόνων, χρὴ ἐρευνᾶν τήν τε ἀλήθειαν καὶ τὸν σκοπὸν τῶν ποιούντων. Καί, εἰ μὲν ἀληθὴς καὶ ὀρθὸς καὶ πρὸς δόξαν Θεοῦ καὶ τῶν ἁγίων αὐτοῦ καὶ πρὸς ζῆλον ἀρετῆς καὶ ἀποφυγὴν κακίας καὶ σωτηρίαν ψυχῶν γίνονται, ἀποδέχεσθαι καὶ τιμᾶν ὡς εἰκόνας καὶ μιμήματα ...καὶ χείλεσι καὶ καρδίᾳ ἀσπάζεσθαι ὡς σεσαρκωμένου Θεοῦ ὁμοίωμα..., εἰ δὲ θεότητος τῆς ἀΰλου καὶ ἀσωμάτου καὶ ἀοράτου καὶ ἀσχηματίστου καὶ ἀχρωματίστου εἰκόνα τις τολμήσει ποιῆσαι, ὡς ψευδῆ ἀποβαλλόμεθα» (Λόγος Ἀπολογητικὸς πρὸς τοὺς διαβάλλοντας τὰς ἁγίας εἰκόνας 2, PG 94, 1293C) [5].
Ἕνα ἄλλο στοιχεῖο ἐναντίον τῆς ἀποδοχῆς τῆς εἰκόνος τοῦ Σύνθρονου εἶναι τὸ γεγονός, ὅτι οἱ Πατέρες ἔχουν καταρτήσει καὶ εἰδικοὺς «καταλόγους ἐπιτρεπτῶν ἀπεικονίσεων» Ἁγίων εἰκόνων (ὅπως ὁ κατάλογος τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ), οἱ ὁποῖοι μᾶς συμβουλεύουν τί πρέπει νὰ ἀπεικονίζουμε. «Πουθενὰ δὲ μέσα στὶς συμβουλὲς αὐτές, Πρακτικὰ Συνόδων ἢ ἔργα Ἁγίων, δὲν θὰ βροῦμε προτροπὴ γιὰ ἀπεικόνιση τῆς Ἁγίας Τριάδος»[6]. Ἐξάλλου γιὰ τοὺς ἁγίους Πατέρες ἰσχύει ὁ κανόνας, πὼς «κάθε ὀρθόδοξη εἰκόνα εἶναι ὅμοια μὲ τὸ εἰκονιζόμενο πρόσωπο ὡς πρὸς τὰ χαρακτηριστικά του ἰδιώματα, ὡς πρὸς τὴ μορφή»· ἀλλ’ ὅμως, «ὡς πρὸς τὴν οὐσία (ἡ εἰκόνα) εἶναι ἀνόμοια», ἀφοῦ κατὰ τὸν ἅγιο Θεόδωρο τὸν Στουδίτη «οὐκ ἄν μανείη ἄν τις τοσοῦτον, σκιάν τε καὶ ἀλήθειαν, ἀρχέτυπον καὶ παράγωγον, αἴτιόν τε καὶ αἰτιατόν, ταὐτὸν ὑπολαμβάνειν κατ᾿ οὐσίαν»[7].
Ἄλλη μιὰ μαρτυρία: Στὴν ἀκολουθία ἁγιασμοῦ τῶν εἰκόνων, συγκεκριμένα τῆς εἰκόνας τῆς Ἁγίας Τριάδος ὑπάρχει ὁ τίτλος: «Ἀκολουθία τοῦ Ἁγιασμοῦ τῆς εἰκόνας τῆς Ὑπεραγίας καὶ Ζωοδότου Τριάδος ὑπὸ τὴν μορφὴν τριῶν ἀγγέλων ἢ τῶν Θεοφανείων ἢ τῆς Μεταμορφώσεως ἢ τῆς Καθόδου τοῦ Ἁγίου Πνεύματος».
Στὰ Πρακτικά, τώρα, τῶν Ἁγίων καὶ Οἰκουμενικῶν Συνόδων (Μήλια Σπ. , τομ. Γ΄) μᾶς δίδεται ἡ ἐξήγηση γιατί δὲν πρέπει νὰ εἰκονίζουμε τὸν Θεὸν Πατέρα:
[Ἐρώτηση:] «Διατί τὸν Πατέρα τοῦ κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ οὐκ ἱστοροῦμε καὶ ζωγραφοῦμεν; [Ἀπάντηση:] ἐπειδὴ οὐκ οἴδαμεν, τίς ἐστιν, καὶ Θεοῦ φύσιν ἀδύνατον ἱστορῆσαι καὶ ζωγραφῆσαι. Καὶ εἰ ἐθεασάμεθα καὶ ἐγνωρίσαμεν, καθὼς τὸν Υἱὸν αὐτοῦ, κἀκεῖνον ἂν εἴχομεν ἱστορῆσαι καὶ ζωγραφῆσαι»[8]. Καὶ ὅπως εἴδαμε, σύμφωνα μὲ τὸν ἅγιον Ἰωάννη τὸν Δαμασκηνό: «Ἐὰν βέβαια κατασκευάζαμε τὴν εἰκόνα τοῦ ἀοράτου Θεοῦ, πράγματι θὰ ἁμαρτάναμε· γιατὶ εἶναι ἀδύνατο νὰ εἰκονισθῆ τὸ ἀσώματο καὶ ἀσχημάτιστο καὶ ἀόρατο καὶ ἀπερίγραπτο»[9]. Λοιπόν, ἀπουσιάζει κάθε ἀναφορὰ θέασης τοῦ Θεοῦ Πατρὸς ὡς ἄνθρώπου, ἐφ’ ὅσον ἡ μὴ ἐνανθρώπησή του συνεπάγεται καὶ ὅτι δὲν ἔγινε ὁρατὸς ὡς ἄνθρωπος»[10].
Δὲν πρέπει νὰ λησμονοῦμε δὲ καὶ τὴν ἑξῆς καθοριστικὴ παράμετρο στὸν ἀγῶνα τῶν Ἁγίων κατὰ τὴν περίοδο τῆς αἱρέσεως τῆς Εἰκονομαχίας. Οἱ εἰκονομάχοι π.χ., προέβαλαν τὴν 3η Ἐντολὴ τοῦ Δεκαλόγου ποὺ ἀπαγόρευε τὴν ἀπεικόνιση τοῦ Θεοῦ καὶ στηριζόμενοι σ’ αὐτήν, δικαιολογοῦσαν τὴν εἰκονομαχική τους μανία, νόμιζαν πὼς ἀπεδείκνυαν ἁγιογραφικά, ὅτι ἀπαγορεύει ἡ ἴδια ἡ Ἁγία Γραφὴ τὴν κατασκευὴ εἰκόνων. Ὁ ἅγιος Ἰωάνης ὁ Δαμασκηνὸς ἔδωσε σκληρὴ μάχη κατὰ τῶν εἰκονομάχων, προσπαθώντας νὰ καταρίψει ἀκριβῶς αὐτὴν τὴν πλάνη τους. Ἕνα δὲ ἀπὸ τὰ ἐπιχειρήματά του, διὰ τοῦ ὁποίου δικαιολογοῦσε τὴν ἀπεικόνιση μόνο τοῦ Θεανθρώπου Ἰησοῦ Χριστοῦ (καὶ ὄχι καὶ τοῦ Πατρός), ἦταν τὸ ἑξῆς: ὅσο ὁ Θεὸς δὲν εἶχε προσλάβει τὴν ἀνθρώπινη σάρκα, δὲν εἰκονίζετο. Τώρα, ὅμως, ποὺ σαρκώθηκε, μποροῦμε νὰ τὸν εἰκονίσουμε: «Πάλαι μὲν ὁ Θεός, ὁ ἀσώματος και ἀσχημάτιστος οὐδαμῶς εἰκονίζετο. Νῦν δὲ σαρκὶ ὀφθέντος Θεοῦ καὶ τοῖς ἀνθρώποις συναναστραφέντος, εἰκονίζω τοῦ Θεοῦ τὸ ὁρώμενον». «Εἰκονίζω Θεὸν τὸν ἀόρατον οὐχ ὡς ἀόρατον, ἀλλ’ ὡς ὁρατὸν δι’ ἡμᾶς γενόμενον, μεθέξει σαρκὸς καὶ αἵματος· οὐ τὴν ἀόρατον εἰκονίζων θεότητα ἀλλ’ εἰκονίζω Θεοῦ τὴν ὁραθεῖσαν σάρκα»[11].
Δυστυχῶς, αὐτὸ τὸ ἐπιχείρημα τοῦ Ἁγίου καὶ ὅλων τῶν Ἁγίων ποὺ ἀγωνίστηκαν κατὰ τῶν εἰκονομάχων, τὸ καταργοῦμε ἀπεικονίζοντας τὸν ἀόρατο Θεὸ Πατέρα καὶ τὴν σύνθετη Ἁγία Τριάδα.
Γιὰ ὅλα αὐτά, λοιπόν, καὶ ἐπειδὴ ἀκριβῶς ὁ Θεὸς δὲν εἰκονίζεται ὡς ἀόρατος, στοὺς πρώτους αἰῶνες ὑπῆρξε τὸ δίλημμα: πῶς νὰ εἰκονίσεις τὸν Ἰησοῦ Χριστό, ὁ ὁποῖος εἶναι και Θεὸς καὶ ἄνθρωπος; Κι αὐτὸ τὸ δίλημμα, τὸ ἔλυσε ἡ ὀρθόδοξη ἁγιογραφία μὲ τρόπο ποὺ νὰ μὴ πέσει οὔτε στὴν αἵρεση τοῦ Νεστοριανισμοῦ, οὔτε στοῦ Μονοφυσιτισμοῦ· τὸ ἀνέτρεψε δὲ ἡ ἀποκοπεῖσα ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη παράδοση Δύση, ἀφοῦ σ’ αὐτὴν ὁ Χριστὸς ἱστορεῖται ὡς ἕνας ὡραῖος συνήθως ἄνθρωπος καὶ ὁ εἰκονισμὸς αὐτὸς «ὑποβάλλει τὴν ἰδέαν τῆς μιᾶς φύσεως αὐτοῦ, τῆς ἀνθρωπίνης», πρᾶγμα «“νεστοριανίζον”, ἄρα ἐπικίνδυνον διὰ τὴν ὀρθοδοξίαν», ἀφοῦ «ὁ Χριστὸς εἶναι θεάνθρωπος, “διπλοῦς τὴν φύσιν”, καὶ ἔπρεπεν ἡ τέχνη νὰ ἐξεύρῃ μορφήν, εἰκονογραφικὸν δηλ. τύπον, ὅστις νὰ ὁδηγῇ ἀμέσως τὸν θεώμενον εἰς τὴν σκέψιν ὅτι ἐν τῷ εἰκονιζομένῳ “κατοικεῖ πᾶν τὸ πλήρωμα τῆς θεότητος σωματικῶς”»[12]. Καὶ ἡ Ὀρθοδοξία διὰ τῆς Βυζαντινῆς τέχνης βρῆκε τὸν τρόπο νὰ ἐπιτύχει τὸν εἰκονισμὸ τοῦ Θεανθρώπου Χριστοῦ, ἀποφεύγοντας καὶ τὸν Νεστοριανισμόν, καὶ τὸν Μονοφυσιτισμόν.
Ἀλλὰ σ᾿ αὐτὸ τὸ σημεῖο μᾶς βοηθᾶ οὐσιαστικὰ (ὅπως προαναφέρθηκε) καὶ «ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης ποὺ ἀντιμετώπισε τοὺς αἱρετικοὺς εἰκονομάχους μὲ μιὰ πιὸ σαφὴ θεολογικὴ τοποθέτηση καὶ ἔλυσε παντελῶς τὸ ἀκανθῶδες αὐτὸ πρόβλημα. Ἔκανε δηλαδή ἕνα σαφὴ διαχωρισμό, μιὰ εὔστοχη διάκριση ἀνάμεσα στὴ φύση καὶ στὸ πρόσωπο-ὑπόσταση. Καὶ μᾶς δίδαξε ὅτι ἡ εἰκόνα ἐξεικονίζει, ὄχι τὴ φύση, ἀλλὰ τὴν ὑπόσταση τοῦ εἰκονιζόμενου. «Παντός», λέει «εἰκονιζομένου, οὐχ ἡ φύσις ἀλλ᾿ ἡ ὑπόστασις εἰκονίζεται». Ὁ δὲ σύγχρονος εἰκονολόγος Michel Quenot λέει ὅτι «στὴν εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ δὲν εἶναι οὔτε ἡ θεότητα οὔτε ἡ ἀνθρωπότητά Του (δὲν πρόκειται γιὰ τὶς φύσεις ποὺ παριστάνονται), ἀλλὰ γιὰ τὸ μοναδικὸ πρόσωπο ποὺ ἑνώνει τὶς δύο φύσεις»[13].
Ἄρα, λοιπόν, (ἂς ἐπαναλάβω), πὼς ὄχι μόνον ὁ Πατήρ, ἀλλὰ ἀκόμα καὶ ὁ Θεάνθρωπος «Χριστός, ὡς ἄκτιστος Θεός, ὡς “ἀπερίγραπτος Λόγος τοῦ Πατρός”, εἶναι διὰ τὴν τέχνην “ἀπαράστατος”. Ἐξάλλου “Θεὸν οὐδεὶς ἑώρακεν πώποτε” (Ἰωάν. α΄ 18)». Καὶ ἂν τὸν Υἱὸν εἰκονίζουμε, τὸν εἰκονίζουμε «ἅπαξ καὶ ὁ Υἱὸς “καὶ σωτὴρ ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς” (Τίτ. β΄ 13), “ὁ ὢν ἐπὶ πάντων Θεὸς” (Ρωμ. θ΄ 3), …“ἄσαρκος ὢν ἐσαρκώθη ἑκών”… καὶ κατέστη πλέον περιγραπτός, ἄρα εἰκονιστέος… “Ἐσχηματίσθη ὁ ἀσχημάτιστος καὶ ὁ ἄποσος εἴσω ποσότητος ἐγεγόνει”»(Θ. Στουδίτου, P.G. 99, 413C)[14].
Ἀλλὰ δὲν εἶναι μόνο οἱ παλαιοὶ Ἅγιοι, ποὺ δὲν συμφωνοῦν (κατὰ τὸν Οὐσπένσκυ) στὴν ἀπεικόνιση τοῦ Θεοῦ Πατρός, ἀλλὰ καὶ σύγχρονοι θεολόγοι τὴν ἴδια τοποθέτηση ἔχουν (Ζήση Νικ., περ. “Θεοδρομία”, τ. 3ο, 1999, σελ. 13).
Ἡ εἰκόνα τοῦ “Σύνθρονου” διαπνέεται ἀπὸ ἀνθρωπομορφισμό, «καθὼς αὐτὴ ἀποδίδει στὰ δύο μὴ σωματοθέντα πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος σωματικὰ χαρακτηριστικά» (Ζήση Νικ., περ. “Θεοδρομία”, τ. 3ο, 1999, σελ. 17).
Ὁ καθηγητὴς δογματικῆς Σκουτέρης ἔχει γράψει: «Εἶναι καταφανὲς πὼς αὐτὴ ἡ ἐξαιρετικὰ ἀνθρωπομορφικὴ ἀναπαράσταση τῆς Ἁγίας Τριάδος [σ.σ. τοῦ “Σύνθρονου”] εἶναι ἀσυμβίβαστη μὲ τὴν ὀρθόδοξη θεολογία, ὡς ἐκλογίκευση τῆς τριαδολογικῆς διδασκαλίας»[15].
Σ’ αὐτὸ τὸ σημεῖο νὰ ἐπαναλάβουμε καὶ τὴν γνώμη τοῦ καθηγητῆ Δογματικῆς Δημ. Τσελεγγίδη, ὁ ὁποῖος γράφει, πὼς σύμφωνα μὲ τὴν διδασκαλία τῆς Πενθέκτης Συνόδου «ἡ μόνη ἐπιτρεπτὴ ἀπεικόνιση τοῦ Χριστοῦ εἶναι αὐτὴ ὡς Θεανθρώπου. Εἶναι λοιπὸν αὐτονόητον ὅτι ὁ Θεὸς Πατέρας καὶ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα δὲν μποροῦν νὰ εἰκονίζονται ὡς ἄνθρωποι ἀφοῦ δὲν ἐνανθρώπησαν». Ἔτσι, «πίσω ἀπὸ τὴν ἀπαγόρευση αὐτή, μπορεῖ ἴσως νὰ δεῖ κανεὶς καὶ τὴν ἀπαρέσκεια τῆς Πενθέκτης Συνόδου πρὸς τὴν ταύτιση τῆς εἰκόνος τῆς ὑποστάσεως τοῦ Λόγου μὲ τὴν ἀπεικόνιση τοῦ ἀμνοῦ, ποὺ εἶναι ἐνδεικτικὴ γιὰ τὸ ἂν πρέπει ἡ ὑπόσταση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος νὰ ἀπεικονίζεται στὶς ἐνδο-τριαδικὲς σχέσεις ὡς περιστερά»[16].
Ἐξάλλου «ἡ θέση τῆς περιστερᾶς σὲ ἴση ἀπόσταση ἀνάμεσα στὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱὸ ἔχει ὡς σκοπὸ νὰ καταδείξει τὴν ὅμοια καὶ ἐκ τῶν δύο ἐκπόρευση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, νὰ ἐνισχύσει δηλ. καὶ μὲ ὀπτικὸ τρόπο τὴν παπικὴ πλάνη τῆς “καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ” (Filioque) ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος»[17].
Ἐξάλλου χαρακτηριστικὸν τῶν αἱρετικῶν εἶναι νὰ καινοτομοῦν, ὅπως διαπιστώνουμε μὲ τοὺς αἱρετικοὺς Βογόμιλους, οἱ ὁποῖοι ἔλεγον ὅτι «οὐ μόνον ὄναρ, ἀλλὰ καὶ ὕπαρ βλέπειν, τὸν μὲν Πατέρα, ὡς γέροντα καθήμενον ἱκανῶς τὴν ὑπήνην τὸν δὲ Υἱὸν ἄρτι τὸν ἴουλον παραμείβοντι ἐοικότα· τὸ δὲ ἅγιον Πνεῦμα, ὡς νεανίαν δεινῶς ἐψιλωμένον τὰς παρειάς, τῶν δαιμόνων οὕτως ἐξαπατώντων αὐτούς, καὶ διδασκόντων ἄνισον εἶναι τήν Ἁγίαν Τριάδα, κατὰ τὴν τῶν σχημάτων τούτων διαφοράν» (Πρακ. Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου Τόμος 3ος σελ. 519).
Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ ὁ ἅγιος Μακάριος τῆς Πάτμου δὲν συμφωνοῦν (κατὰ τὸν Οὐσπένσκυ) στὴν ἀπεικόνιση τοῦ Θεοῦ Πατρός[18], ὑπάρχει δηλ. μεταξύ τους ἀντίθεση γιὰ τὸ θέμα αὐτό.
(Συνεχίζεται)
[1] Εἶναι γνωστὸ ὅτι ὁ Χριστὸς θὰ εἶναι ὁ Κριτὴς τῆς οἰκουμένης.
[2] Κατὰ τὴν ὁμιλία του ἀρ. 10 ὁ π. Ἀθανάσιος Μυτιληναῖος στὴν Σοφία Σειρὰχ ποὺ ἐξηγεῖ περὶ τοῦ «Κυρίου τῆς δόξης, παραθέτει τὴν διατύπωση τοῦ ἑβραϊκοῦ κειμένου, ἀντὶ τῆς μεταφράσεως τῶν Ο΄. Δηλ., ἀντὶ τοῦ ἑνικοῦ ἀριθμοῦ «τίνα ἀποστείλω, καὶ τίς πορεύσεται», τὸ ἑβραϊκὸ ἔχει πληθυντικὸ ἀριθμό: «ποιός θὰ πάει γιὰ μᾶς». Τὸ πρόβλημα, ἂν λάβουμε ὑπ’ ὄψιν τὸ ἑβραϊκὸ κείμενο, περιπλέκεται ἐδῶ ἀκόμα περισσότερο, ἂν σκεφθοῦμε ὅπως ἐκεῖνοι ποὺ θέλουν νὰ δώσουν μονοσήμαντες ἀπαντήσεις καὶ ἐξηγήσεις σὲ θεῖα ὁράματα. Τὸ ἑβραϊκὸ κείμενο δηλ. μᾶς λέγει ὅτι στὸν Ἡσαΐα δὲν ὁμιλεῖ καὶ δὲν τὸν ἀποστέλλει μόνο τὸ ἕνα Πρόσωπο (δηλ. ὁ Ἰησοῦς), ἀλλὰ μιλᾶ γιὰ πολλοὺς ἀποστέλλοντας· προφανῶς ὑποννοεῖται στὸ ἑβραϊκὸ κείμενο ἡ Ἁγία Τριάς, καὶ τὰ τρία δηλ. Ἅγια Πρόσωπα. Φυσικὰ κάτω ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη προοπτικὴ τῶν Πατέρων, αὐτὴ ἡ διατύπωση δὲν ἀλλάζει οὐσιαστικὰ κάτι, ἀφοῦ πιστεύουμε εἰς ἕνα Θεόν, «Πατέρα, Υἱὸν καὶ Ἅγιον Πνεῦμα, Τριάδα ὁμοούσιον καὶ ἀχώριστον». Στὴν εἰκονογραφία, ὅμως, ὁ τρόπος ποὺ θὰ παρουσιάσουμε τὶς εἰκόνες, πρέπει νὰ εἶναι τέτοιος, ὥστε νὰ μὴ προκαλεῖται σύγχυση στὸν θεατή.
[3] «Μυεῖται τῆς μιᾶς Κυριότητος, τὸ τριφαὲς ὁ Δανιήλ, Χριστὸν κριτὴν θεασάμενος, πρὸς τὸν Πατέρα ἰόντα, καὶ Πνεῦμα τὸ προφαῖνον τὴν ὅρασιν» (Παρακλητική, Ήχος πλ. α΄, Μεσονυκτικό, ὠδή δ΄). ―Ὑπάρχει καὶ ἡ ἄποψις, ὅτι ὑπὸ τὴν ὀνομασίαν «Παλαιὸς τῶν Ἡμερῶν» μπορεῖ νὰ θεωρήσουμε καὶ τὸν Τριαδικὸν Θεόν, ὁπότε ὁ «ὡς Υἱὸς ἀνθρώπου» ὁραθείς, εἶναι ἡ θεανθρώπινη φύση τοῦ Χριστοῦ.
[4] «Αὐτὸς ὁ θεὸς πρῶτος ἐγέννησε τὸν μονογενῆ υἱὸν καὶ λόγον αὐτοῦ, εἰκόνα αὐτοῦ ζῶσαν, φυσικήν, ἀπαράλλακτον χαρακτῆρα τῆς αὐτοῦ ἀιδιότητος, ἐποίησέ τε τὸν ἄνθρωπον κατ' εἰκόνα αὑτοῦ καὶ καθ' ὁμοίωσιν. Καὶ Ἀδὰμ εἶδε θεὸν καὶ ἤκουσε τῆς φωνῆς τῶν ποδῶν αὐτοῦ περιπατοῦντος τὸ δειλινὸν καὶ ἐκρύβη ἐν τῷ παραδείσῳ, καὶ Ἰακὼβ εἶδε καὶ ἐπάλαισε μετὰ τοῦ θεοῦ —δῆλον δέ, ὅτι ὡς ἄνθρωπος ἐφάνη αὐτῷ ὁ θεός—, καὶ Μωσῆς ὡς ὀπίσθια ἀνθρώπου εἶδε, καὶ Ἡσαΐας ὡς ἄνθρωπον εἶδε καθήμενον ἐπὶ θρόνου, καὶ Δανιὴλ ὁμοίωμα ἀνθρώπου εἶδε καὶ ὡς υἱὸν ἀνθρώπου ἐλθόντα ἐπὶ τὸν παλαιὸν τῶν ἡμερῶν. Καὶ οὐ φύσιν θεοῦ εἶδέ τις, ἀλλὰ τὸν τύπον καὶ τὴν εἰκόνα τοῦ μέλλοντος ἔσεσθαι» (Δαμασκηνοῦ Ἰω., Orationes de imaginibus tres, Section 3,24, line 1).
[5] Οἱ περιγραφόμενες ὁράσεις τῶν προφητῶν ποὺ ἀναφέρονται στὴν Ἁγία Γραφὴ ἀποτελοῦν καταγραφὴ (κατὰ τὸ δυνατὸν στὴν ἀνθρώπινη ἔκφραση), ὁμοιωμάτων τῆς “δόξης τοῦ Κυρίου”, θείων πραγμάτων καὶ ἐνεργειῶν, ἐνῶ ἡ εἰκόνα τοῦ “Σύνθρονου” εἶναι φανταστικὸ συνθετικὸ κατασκεύασμα τῆς Τριαδικῆς Θεότητος. Τὸ ὅτι ἀποτελοῦν ὁμοιώματα σαφῶς ἀναφέρει ὁ προφήτης Ἰεζεκιήλ: «καὶ ἰδοὺ φωνὴ ὑπεράνωθεν τοῦ στερεώματος τοῦ ὄντος ὑπὲρ κεφαλῆς αὐτῶν. ὡς ὅρασις λίθου σαπφείρου ὁμοίωμα θρόνουἐπ᾿ αὐτοῦ, καὶ ἐπὶ τοῦ ὁμοιώματος τοῦ θρόνου ὁμοίωμα ὡς εἶδος ἀνθρώπου ἄνωθεν. καὶ εἶδον ὡς ὄψιν ἠλέκτρου ἀπὸ ὁράσεως ὀσφύος καὶ ἐπάνω, καὶ ἀπὸ ὁράσεως ὀσφύος καὶ ἕως κάτω εἶδον ὡς ὅρασιν πυρὸς καὶ τὸ φέγγος αὐτοῦ κύκλῳ. ὡς ὅρασις τόξου, ὅταν ᾖ ἐν τῇ νεφέλῃ ἐν ἡμέραις ὑετοῦ, οὕτως ἡ στάσις τοῦ φέγγους κυκλόθεν. αὕτη ἡ ὅρασις ὁμοιώματος δόξης Κυρίου· καὶ εἶδον καὶ πίπτω ἐπὶ πρόσωπόν μου καὶ ἤκουσα φωνὴν λαλοῦντος» (Ἰεζεκιὴλ α΄ 25-28).
[6] Ζήση Νικ., περ. “Θεοδρομία”, τ. 3ο, 1999, σελ. 15.
[7] «Τί ξέρεις ἐσὺ γιὰ τὶς εἰκόνες;» ἐκδ. «Ἑτοιμασία», Ἱ. Μ. Τιμίου Προδρόμου, Καρέας 2000.
[8] Ζήση Νικ., περ. “Θεοδρομία”, τ. 2ο, 1999, σελ. 19.
[9] Δαμασκηνοῦ Ἰω., Πρὸς τοὺς διαβάλλοντας τὰς ἁγίας εἰκόνας, 2, 5. P.G. 94, 1288Α.
[10] Ζήση Νικ., περ. “Θεοδρομία”, τ. 2ο, 1999, σελ. 22.
[11] Δαμασκηνοῦ Ἰω., Πρὸς τοὺς διαβάλλοντας τὰς ἁγίας εἰκόνας, P.G. 99, 1300.
[12] Καλοκύρη Κ., «Ἡ ζωγραφικὴ τῆς Ὀρθοδοξίας», σελ. 157-158.
[13] «Τί ξέρεις ἐσὺ γιὰ τὶς εἰκόνες;» ἐκδ. «Ἑτοιμασία», Ἱ. Μ. Τιμίου Προδρόμου, Καρέας 2000.
[14] Καλοκύρη Κ., Ἡ ζωγραφικὴ τῆς Ὀρθοδοξίας, σελ. 159.
[15] Ζήση Νικ., περ. “Θεοδρομία”, τ. 3ο, 1999, σελ. 24.
[16] Ζήση Νικ., περ. “Θεοδρομία”, τ. 3ο, 1999, σελ. 12-13.
[17] Ζήση Νικ., περ. “Θεοδρομία”, τ. 3ο, 1999, σελ. 20.
[18] Ζήση Νικ., περ. “Θεοδρομία”, τ. 3ο, 1999, σελ. 13.
