ΕΟΡΤΗ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ ΠΕΤΡΟΥ ΚΑΙ ΠΑΥΛΟΥ [:Ματθ.16,13-19]
ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΠΕΡΙΚΟΠΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΕΡΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟ
«᾿Ελθὼν δὲ ὁ ᾿Ιησοῦς εἰς τὰ μέρη Καισαρείας τῆς Φιλίππου ἠρώτα τοὺς μαθητὰς αὐτοῦ λέγων· τίνα με λέγουσιν οἱ ἄνθρωποι εἶναι τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου; (:Και αφού ήλθε ο Ιησούς στα μέρη της Καισάρειας που είχε κτίσει ο Φίλιππος [Πόλη της Παλαιστίνης, κοντά στις όχθες του Ιορδάνη], έκανε την εξής ερώτηση στους μαθητές Tου: «Ποιoς νομίζουν οι άνθρωποι ότι είμαι Εγώ, ο υιός του ανθρώπου;»)» [Ματθ.16,13-19].
Γιατί ανέφερε τον ιδρυτή της πόλεως; Επειδή υπάρχει και άλλη, που ιδρύθηκε από τον Στράτωνα[Ευρισκόμενη μεταξύ Τύρου και Ιόππης, ανοικοδομήθηκε υπό του Μεγάλου Ηρώδου και ονομάστηκε Καισάρεια προς τιμήν του Αυγούστου Καίσαρος].Και ρωτά τους μαθητές όχι σε εκείνη, αλλά σε αυτήν, οδηγώντας αυτούς πολύ μακριά από τους Ιουδαίους, ώστε αφού απαλλαγούν από κάθε αγωνία, να αποκαλύψουν με θάρρος τις βαθύτερες σκέψεις τους. Και γιατί δεν ζήτησε να μάθει πρώτα την γνώμη αυτών, αλλά την γνώμη των πολλών; Με σκοπό, αφού αναφέρουν την γνώμη εκείνων, ερωτηθέντες στη συνέχεια «Σεις δε ποιος λέγετε ότι είμαι;», ορμώμενοι από τον τρόπο της ερωτήσεως να οδηγηθούν σε υψηλότερη έννοια και να μην εκπέσουν μαζί με τους πολλούς στην ίδια ταπεινή ιδέα περί Αυτού. Για τον λόγο, λοιπόν, αυτόν και δεν ζητεί κατά την αρχή του κηρύγματος να μάθει την γνώμη τους, αλλά αφού έκανε πολλά θαύματα και τους ομίλησε περί των διαφόρων υψηλών αληθειών της πίστεως και τους έδωσε πολλές αποδείξεις για την θεότητά Του και την απόλυτη συμφωνία με τον Πατέρα, τότε πλέον τους κάνει την ερώτηση αυτήν.
Και δεν είπε: «Ποιος νομίζουν ότι είμαι οι γραμματείς και οι Φαρισαίοι»· μολονότι βέβαια αυτοί πολλές φορές πλησίαζαν τον Κύριο και συζητούσαν μαζί Του, αλλά: «Τίνα με λέγουσιν οἱ ἄνθρωποι εἶναι (:Ποιoς νομίζουν οι άνθρωποι ότι είμαι Εγώ;)», εξετάζοντας την αμερόληπτη γνώμη του λαού. Διότι, αν και ήταν κατά πολύ κατώτερη της πραγματικότητας , ήταν όμως απαλλαγμένη πονηρίας, ενώ η γνώμη των Φαρισαίων και γραμματέων ήταν γεμάτη από κακία. Και για να δείξει πόσο πολύ ήθελε να επιβεβαιώσει το σχέδιο της θείας οικονομίας λέγει: «τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου», εννοώντας με την ονομασία αυτήν την θεότητά Του, πράγμα που κάνει πολλές φορές και σε άλλες περιπτώσεις.
Διότι λέγει: «Καὶ οὐδεὶς ἀναβέβηκεν εἰς τὸν οὐρανὸν εἰ μὴ ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς, ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ὁ ὢν ἐν τῷ οὐρανῷ (:Κι όμως μόνο από μένα θα μάθετε τα επουράνια αυτά μυστήρια. Διότι κανείς από τους ανθρώπους δεν έχει ανεβεί στον ουρανό για να μάθει τα επουράνια και να σας τα διδάξει, παρά μόνο Εκείνος που κατέβηκε απ’ τον ουρανό και έγινε με την Ενανθρώπησή Του υιός του ανθρώπου. Αυτός, ενώ τώρα είναι στη γη, εξακολουθεί να είναι και στον ουρανό ως Θεός πανταχού παρών)» [Ιω.3,13]. Και αλλού: «Ἐὰν οὖν θεωρῆτε τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου ἀναβαίνοντα ὅπου ἦν τὸ πρότερον; (:Τότε τι θα κάνετε, εάν δείτε, λοιπόν, τον Υιό του ανθρώπου να ανεβαίνει με την Ανάληψή Του εκεί όπου ήταν πρωτύτερα, προτού να κατεβεί στη γη ως άνθρωπος;)» [Ιω.6,62]. Στη συνέχεια επειδή είπαν: «Οἱ μὲν ᾿Ιωάννην τὸν βαπτιστήν, ἄλλοι δὲ ᾿Ηλίαν, ἕτεροι δὲ ῾Ιερεμίαν ἢ ἕνα τῶν προφητῶν (:Άλλοι λένε ότι είσαι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής και άλλοι ο Ηλίας, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι είσαι ο Ιερεμίας ή ένας από τους παλιούς προφήτες που αναστήθηκε από τους νεκρούς)»[Ματθ.16,14] και διετύπωσαν την εσφαλμένη γνώμη τους, τότε πρόσθεσε: «Ὑμεῖς δὲ τίνα με λέγετε εἶναι; (: Εσείς ποιoς λέτε ότι είμαι;)» [Ματθ.16,15], για να τους προκαλέσει με τη δεύτερη ερώτησή Του να σκεφθούν κάτι υψηλότερο περί Αυτού, και για να τους δείξει ότι η προηγούμενη γνώμη απέχει πάρα πολύ από την αξία Του.Για τον λόγο αυτόν ζητεί από αυτούς άλλη γνώμη και τους ερωτά εκ δευτέρου, για να μην συμπέσει η γνώμη τους με την γνώμη των πολλών, οι οποίοι, επειδή είδαν θαύματα μεγαλύτερα από αυτά που μπορεί να επιτελέσει ο άνθρωπος, νόμιζαν ότι ήταν ο άνθρωπος που αναστήθηκε από τους νεκρούς και ήλθε στους ανθρώπους, όπως ακριβώς έλεγε και ο Ηρώδης [βλ. Ματθ.14,2: «Καὶ εἶπε τοῖς παισὶν αὐτοῦ· οὗτός ἐστιν Ἰωάννης ὁ βαπτιστής· αὐτὸς ἠγέρθη ἀπὸ τῶν νεκρῶν, καὶ διὰ τοῦτο αἱ δυνάμεις ἐνεργοῦσιν ἐν αὐτῷ(:Και είπε στους αυλικούς του: “Αυτός είναι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής˙ αυτός αναστήθηκε από τους νεκρούς με νέα αποστολή από τον Θεό. Και γι’ αυτό οι υπερφυσικές δυνάμεις ενεργούν μέσα απ’ αυτόν”)» ].
Αλλά ο Χριστός, απαλλάσσοντας αυτούς από την υποψία αυτή, λέει: «Εσείς δε ποιος νομίζετε ότι είμαι;». Δηλαδή «εσείς που είστε πάντοτε μαζί μου και με βλέπετε να θαυματουργώ και έχετε οι ίδιοι επιτελέσει με την δύναμή μου πολλά θαύματα». Τι απαντά λοιπόν ο Πέτρος, το στόμα των αποστόλων, ο γεμάτος ενθουσιασμό σε κάθε περίπτωση, ο κορυφαίος του χορού των αποστόλων; Μολονότι όλοι ερωτήθηκαν, όμως απαντά αυτός. Και όταν μεν ρωτούσε για να μάθει την γνώμη του λαού, απάντησαν όλοι μαζί στην ερώτησή Του, όταν όμως ζητούσε να μάθει την δική τους την γνώμη, ο Πέτρος, προτρέχοντας, προλαμβάνει τους άλλους και λέγει: «Σὺ εἶ ὁ Χριστὸς ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος (:Εσύ είσαι ο Χριστός, ο φυσικός και μονογενής Υιός του Θεού, που δεν είναι νεκρός όπως τα είδωλα, αλλά ζει παντοτινά)» [Ματθ.16,16].
Τι του λέγει λοιπόν, ο Χριστός; «Μακάριος εἶ, Σίμων Βαριωνᾶ, ὅτι σὰρξ καὶ αἷμα οὐκ ἀπεκάλυψέ σοι, ἀλλ᾿ ὁ πατήρ μου ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς(:Μακάριος και ευτυχισμένος είσαι, Σίμων, γιε του Ιωνά, διότι την αλήθεια αυτή της ορθής πίστεως δεν σου τη φανέρωσε κανείς άνθρωπος, αλλά ο Πατέρας μου που είναι στους ουρανούς)» [Ματθ.16,17]. Και βέβαια αυτό δεν θα ήταν έργο της θείας αποκαλύψεως, εάν δεν ήταν αληθής η ομολογία του Πέτρου περί του Χριστού ως Υιού που γεννήθηκε από τον ίδιο τον Πατέρα Του, και δεν θα ήσαν άξια μακαρισμού τα λόγια του, εάν θεωρούσε τον Χριστό ως έναν από τους πολλούς ανθρώπους. Διότι και πριν από αυτό, ευρισκόμενοι μέσα στο πλοίο μετά την θαλασσοταραχή που πέρασαν, είπαν: «Ἀληθῶς Θεοῦ υἱὸς εἶ(:Αληθινά, είσαι Υιός του Θεού)» [βλ.Ματθ.14,33: «Οἱ δὲ ἐν τῷ πλοίῳ ἐλθόντες προσεκύνησαν αὐτῷ λέγοντες· ἀληθῶς Θεοῦ υἱὸς εἶ (:Τότε όσοι ήταν στο πλοίο ήλθαν και Τον προσκύνησαν με πολλή ευλάβεια λέγοντας: “Αληθινά, είσαι Υιός του Θεού”)»] και δεν μακαρίστηκαν, μολονότι ήταν αλήθεια αυτό που είπαν. Δεν ομολόγησαν, όμως, υιότητα όμοια με εκείνην του Πέτρου, αλλά Τον νόμιζαν πράγματι ως ένα από τους πολλούς υιούς ανώτερο μεν μεταξύ των πολλών, αλλά όχι της ίδιας ουσίας με τον Πατέρα.
Αλλά και ο Ναθαναήλ είπε: «Ῥαββί, σὺ εἶ ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ, σὺ εἶ ὁ βασιλεὺς τοῦ Ἰσραήλ (:Διδάσκαλε, εσύ πράγματι είσαι ο Υιός του Θεού, εσύ είσαι ο βασιλεύς του Ισραήλ που περιμέναμε σύμφωνα με τις προφητείες)»[Ιω.1,50] και όχι μόνον δεν μακαρίζεται, αλλά και ελέγχεται από Αυτόν σαν να ήταν αυτό που είπε κατά πολύ κατώτερο της αλήθειας. Διότι πρόσθεσε: «Ὃτι εἶπόν σοι, εἶδόν σε ὑποκάτω τῆς συκῆς, πιστεύεις; μείζω τούτων ὄψει (:Επειδή σου είπα ότι σε είδα κάτω από τη συκιά πιστεύεις; Θα δεις πιο μεγάλα και πιο θαυμαστά πράγματα απ’ αυτά)»[Ιω.1,51]. Για ποιον λόγο, λοιπόν, μακαρίζεται ο Πέτρος; Επειδή ομολόγησε τον Χριστό πραγματικό Υιό του Θεού. Για τον λόγο αυτόν, λοιπόν, σε εκείνους μεν δεν είπε τίποτε παρόμοιο, στην περίπτωση, όμως, του Πέτρου φανερώνει και Εκείνον που του αποκάλυψε αυτό. Για να μην νομίσουν δηλαδή οι πολλοί, επειδή ο Πέτρος αγαπούσε πάρα πολύ τον Χριστό, ότι τα λόγια αυτά τα είπε χάριν φιλίας και χαριστικής διαθέσεως προς Αυτόν και για να Τον κολακεύσει, παρουσιάζει Εκείνον που ομίλησε στην ψυχή του, για να μάθεις, ότι ομίλησε μεν ο Πέτρος, αλλά όμως ο Πατήρ του τα υπαγόρευσε, και να πιστέψεις ότι τα λόγια εκείνα δεν ήσαν πλέον ανθρώπινη γνώμη, αλλά θεία αλήθεια.
Και για ποιον λόγο δεν αυτοαποκαλύπτεται, ούτε λέγει: «Εγώ είμαι ο Χριστός», αλλά προχωρεί στην αποκάλυψη του εαυτού Του δια της ερωτήσεως και παρουσιάζει τους μαθητές Του να ομολογούν αυτό; Διότι έτσι και σε Αυτόν αυτό τότε άρμοζε περισσότερο και ήταν αναγκαίο και έκανε αυτούς ευκολότερο να πιστέψουν τα λόγια Του. Βλέπεις πώς ο Πατήρ αποκαλύπτει τον Υιό; Πώς ο Υιός τον Πατέρα; Διότι, λέγει: «Πάντα μοι παρεδόθη ὑπὸ τοῦ πατρός μου· καὶ οὐδεὶς ἐπιγινώσκει τίς ἐστιν ὁ υἱός, εἰ μὴ ὁ πατήρ, καὶ τίς ἐστιν ὁ πατήρ, εἰ μὴ ὁ υἱὸς καὶ ᾧ ἐὰν βούληται ὁ υἱὸς ἀποκαλύψαι (:Όλα μου τα παρέδωσε ο Πατέρας μου και μου έδωσε και ως άνθρωπο κάθε εξουσία και δύναμη. Κι επειδή είμαι ο Υιός του Θεού και έχω την ίδια ουσία με τον Πατέρα μου και είμαι άπειρος όπως Εκείνος, κανείς άλλος δεν γνωρίζει τελείως εμένα και ποια είναι η φύση μου και οι βουλές μου, παρά μόνο ο Πατήρ˙ και κανείς δεν γνωρίζει τον Πατέρα στο βάθος και στην ουσία Του, παρά μόνο ο Υιός. Σε κάποιο βαθμό βέβαια τον γνωρίζει κι εκείνος στον οποίο ο Υιός θα θελήσει να του τον αποκαλύψει)» [Λουκά 10,22]. Άρα δεν είναι δυνατόν να γνωρίσουμε από άλλον τον Υιό, παρά μόνο από τον Πατέρα, ούτε να γνωρίσουμε τον Πατέρα από άλλον, παρά μόνο από τον Υιό. Ώστε και από αυτό γίνεται φανερό ότι ο Πατήρ και ο Υιός είναι και ισότιμοι και της ίδιας ουσίας.
Τι λέγει, λοιπόν, ο Χριστός; «Σὺ εἶ Σίμων ὁ υἱὸς Ἰωνᾶ, σὺ κληθήσῃ Κηφᾶς, ὃ ἑρμηνεύεται Πέτρος(:Εσύ είσαι ο Σίμων, ο γιος του Ιωνά. Εσύ, επειδή θα γίνεις στερεός στην πίστη σαν πέτρα, θα ονομασθείς Κηφάς (που σημαίνει Πέτρος))» [Ιω.1,42]. «Επειδή», λέγει, «διακήρυξες τον Πατέρα μου και Εγώ αναφέρω Εκείνον που γέννησε εσένα»· σαν δηλαδή να έλεγε ότι «όπως ακριβώς εσύ είσαι υιός του Ιωνά, κατά όμοιο τρόπο και Εγώ είμαι Υιός του Πατρός μου». Καθόσον ήταν περιττό να πει: «Εσύ είσαι ο υιός του Ιωνά», αλλά επειδή ο Πέτρος τον ονόμασε Υιό του Θεού, για να δείξει ότι όπως ακριβώς εκείνος είναι υιός του Ιωνά, έτσι και αυτός είναι Υιός του Θεού και της ίδιας ουσίας με τον Πατέρα, για τον λόγο αυτόν πρόσθεσε αυτό. «Κἀγὼ δέ σοι λέγω ὅτι σὺ εἶ Πέτρος, καὶ ἐπὶ ταύτῃ τῇ πέτρᾳ οἰκοδομήσω μου τὴν ἐκκλησίαν (:Κι Εγώ, λοιπόν, σου λέω ότι εσύ είσαι Πέτρος, και επάνω στον βράχο της αληθινής πίστεως που ομολόγησες και έγινες με την ομολογία σου αυτή ο πρώτος λίθος της πνευματικής μου οικοδομής, θα οικοδομήσω την Εκκλησία μου)», δηλαδή επάνω στην πίστη της ομολογίας. Με τα λόγια αυτά αποκαλύπτει ότι πρόκειται πολλοί πλέον να πιστέψουν και εξυψώνει το φρόνημά του και τον διορίζει ποιμένα. «Καὶ πύλαι ᾅδου οὐ κατισχύσουσιν αὐτῆς (:Και ο θάνατος και οι οργανωμένες δυνάμεις του κακού δεν θα υπερισχύσουν και δεν θα νικήσουν την Εκκλησία, η οποία θα είναι αιώνια και αθάνατη)» [Ματθ.16,18]. «Εάν λοιπόν δεν θα μπορέσουν να γίνουν ισχυρότερες της Εκκλησίας, πολύ περισσότερο δεν θα γίνουν ισχυρότερες από Εμένα. Επομένως, μη θορυβηθείς όταν θα ακούσεις ότι θα παραδοθώ και θα σταυρωθώ».
Στη συνέχεια αναφέρει και άλλη τιμή. «Καὶ δώσω σοι τὰς κλεῖς τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν (: Και εγώ θα σου δώσω τα κλειδιά της Βασιλείας των ουρανών)». Ποια η σημασία των λόγων «Καὶ δώσω σοι (:Και εγώ θα σου δώσω)»; «Όπως ακριβώς ο Πατήρ σού αποκάλυψε να γνωρίσεις Εμένα, έτσι και Εγώ θα σου δώσω». Και δεν είπε «Θα παρακαλέσω τον Πατέρα», μολονότι αυτό φανέρωνε μεγάλη εξουσία και παρουσίαζε απερίγραπτο το μέγεθος της δωρεάς, αλλά «Εγώ θα σου δώσω». Τι θα μου δώσεις; Πες μου. «Τὰς κλεῖς τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν, καὶ ὃ ἐὰν δήσῃς ἐπὶ τῆς γῆς, ἔσται δεδεμένον ἐν τοῖς οὐρανοῖς, καὶ ὃ ἐὰν λύσῃς ἐπὶ τῆς γῆς, ἔσται λελυμένον ἐν τοῖς οὐρανοῖς (:την εξουσία να εισάγεις στην Βασιλεία των ουρανών κάθε άνθρωπο άξιο να εισέλθει, και να αποκλείεις απ’ αυτήν κάθε ανάξιο. Και οποιοδήποτε αμάρτημα δέσεις και το διακηρύξεις ασυγχώρητο πάνω στη γη, θα είναι δεμένο και ασυγχώρητο και στους ουρανούς˙ ενώ οποιοδήποτε αμάρτημα λύσεις με συγχώρηση πάνω στη γη, θα είναι συγχωρημένο και στους ουρανούς)» [Ματθ.16,19]. Πώς, λοιπόν, δεν ανήκει στην εξουσία Αυτού που λέγει: «Εγώ θα σου δώσω», το να τους τοποθετήσει εκ δεξιών και εξ αριστερών Του;
Βλέπεις πώς και ο Ίδιος ο Κύριος οδηγεί τον Πέτρο σε υψηλή περί Αυτού αντίληψη, και αποκαλύπτει τον εαυτό Του, και δείχνει με αυτές τις δύο υποσχέσεις Του ότι είναι ο Υιός του Θεού; Διότι εκείνα που είναι χαρακτηριστικά μόνον του Θεού, και το να συγχωρεί αμαρτήματα και το να κάνει ακλόνητη την Εκκλησία εν μέσω τόσων ορμητικών κυμάτων, και να αναδείξει άνθρωπο αλιέα ισχυρότερο από κάθε πέτρα, τη στιγμή που επολεμείτο από όλη την οικουμένη, αυτά υπόσχεται αυτός ότι θα του δώσει.
Και ο Πατήρ, συνομιλώντας με τον Ιερεμία έλεγε: «Ἰδοὺ τέθεικά σε ἐν τῇ σήμερον ἡμέρᾳ ὡς πόλιν ὀχυρὰν καὶ ὡς τεῖχος χαλκοῦν, ὀχυρὸν πᾶσι τοῖς βασιλεῦσιν Ἰούδα καὶ τοῖς ἄρχουσιν αὐτοῦ καὶ τῷ λαῷ τῆς γῆς (:Ιδού, σε έχω θέσει και αναδείξει κατά την σημερινή ημέρα σαν πόλη οχυρωμένη και απόρθητη και σαν τείχος χάλκινο, ακατάβλητο από όλους τους βασιλείς του βασιλείου Ιούδα και τους άρχοντας του βασιλείου αυτού και τον λαό της χώρας αυτής)» [Ιερ.1,18]. Αλλά εκείνον μεν τον έθεσε σε ένα έθνος, ενώ αυτόν σε ολόκληρη την οικουμένη. Ευχαρίστως θα μπορούσα να ρωτήσω εκείνους που θέλουν να μειώνουν την αξία του Υιού: Ποια είναι τα μεγαλύτερα δώρα, αυτά που έδωσε ο Πατήρ στον Πέτρο, ή αυτά που έδωσε ο Υιός; Διότι ο μεν Πατήρ χάρισε στον Πέτρο την αποκάλυψη του Υιού, ο δε Υιός, με σκοπό να διαδώσει την αποκάλυψη του Πατρός και του εαυτού Του σε ολόκληρη την οικουμένη, παρέδωσε την εξουσία όλων των ουρανίων πραγμάτων σε θνητό άνθρωπο, δίνοντας σε αυτόν τα κλειδιά των ουρανών, και έτσι άπλωσε την Εκκλησία σε ολόκληρη την οικουμένη και την κατέστησε ισχυρότερη από τον ουρανό.
Διότι λέγει: «Ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ παρελεύσονται, οἱ δὲ λόγοι μου οὐ μὴ παρέλθωσι (:Ο ουρανός και η γη, που σας φαίνονται τόσο μόνιμα και στερεά, θα περάσουν και θα εκλείψουν, οι λόγοι μου, όμως, δεν θα περάσουν, αλλά θα επαληθευθούν επακριβώς)» [Ματθ.24,35]. Πώς, λοιπόν, είναι μικρότερος εκείνος που έδωσε τέτοια δώρα, που πραγματοποίησε τέτοια έργα; Και αυτά τα λέγω, όχι για να διαχωρίσω τα έργα του Πατρός από του Υιού, διότι «πάντα δι᾿ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἓν ὃ γέγονεν (:όλα τα δημιουργήματα δημιουργήθηκαν δι’ Αυτού, σε συνεργασία με τον Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα˙ και χωρίς Αυτόν δεν έγινε το παραμικρό απ’ όλα όσα έχουν γίνει)» [Ιω.1,3], αλλά για να αποστομώσω την αναίσχυντη γλώσσα εκείνων που τολμούν να λένε αυτά.
ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,
επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος
ΠΗΓΕΣ:
- Ιωάννου του Χρυσοστόμου Άπαντα τα έργα, Υπόμνημα στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, ομιλία ΝΔ΄,πατερικές εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς»(ΕΠΕ), εκδ. οίκος «Το Βυζάντιον», Θεσσαλονίκη 1979, τόμος 11, σελίδες 172-183.
- Π. Τρεμπέλα, Η Καινή Διαθήκη με σύντομη ερμηνεία (απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2014.
- Η Καινή Διαθήκη, Κείμενον και ερμηνευτική απόδοσις υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τριακοστή τρίτη, Αθήνα 2009.
- Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους εβδομήκοντα, Κείμενον και σύντομος απόδοσις του νοήματος υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2005.
- Η Παλαιά Διαθήκη μετά Συντόμου Ερμηνείας, Παναγιώτης Τρεμπέλας, Αδελφότης Θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθήνα, 1985.
- Π.Τρεμπέλα, Το Ψαλτήριον με σύντομη ερμηνεία(απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τρίτη, Αθήνα 2016.
- http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/tools/liddell-scott/index.html
- http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia_Diathikh/Biblia/Palaia_Diathikh.htm
- http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh_Diathikh/Biblia/Kainh_Diathikh.htm
- https://www.saint.gr/bible.aspx
