ΕΛΕΝΗΣ ΛΙΝΑΡΔΑΚΗ
Πρωτομαγιά ονομάζεται η πρώτη μέρα του Μαΐου, η οποία είναι
μέρα αργίας (η Πρωτομαγιά, για το εργατικό κίνημα είναι απεργία) για πολλές
χώρες του κόσμου. Ο εορτασμός όμως της Πρωτομαγιάς, έχει τις ρίζες του στις παγανιστικές εορτές του
παρελθόντος. Πολλά από τα αρχαία ειδωλολατρικά έθιμα όμως, όπως θα δούμε
παρακάτω, έχουν επιβιώσει μέχρι και σήμερα.
Για πολλές
προ-χριστιανικές παγανιστικές κοινωνίες της Ευρώπης η Πρωτομαγιά εορταζόταν ως η πρώτη ημέρα του καλοκαιριού.
Έτσι το Θερινό Ηλιοστάσιο στις 21 Ιουνίου συνέπιπτε με τη μέση του καλοκαιριού. Η σημασία της ημέρας της Πρωτομαγιάς για τους
αρχαίους λαούς οφείλεται στο γεγονός πως ημερολογιακά
(για το βόρειο ημισφαίριο) η πρώτη ημέρα
του Μαΐου βρίσκεται ανάμεσα στην Εαρινή Ισημερία και το θερινό ηλιοστάσιο,
τοποθετείται δηλαδή στην αρχή της άνοιξης.
Οι πρώτοι
εορτασμοί της Πρωτομαγιάς ξεκίνησαν στην προ-χριστιανική Ευρώπη με γιορτές όπως
το κέλτικο Μπελτέιν(βλ. παρακάτω) και την εωσφορική γιορτή της Νύχτας του
Walpurgis στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη. Walpurgis Νύχτα
(Walpurgisnacht) είναι ένα παραδοσιακό πανηγύρι την άνοιξη στις 30 Απριλίου ή
την 1η Μαΐου και συνεχίζονται μέχρι και σήμερα. Ο εορτασμός της συνδέεται με χορό και με φωτιές . Το Φεστιβάλ
Beltaine (είναι το αγγλικοποιημένο όνομα της Gaelic πρωτομαγιάς), που
ονομάζεται και είναι γνωστή ως
“Βαλπουργιανή Νύχτα”. Αυτή είναι η
σημαντικότερη ημέρα στο ημερολόγιό των Δρυίδων μαγισσών, ενώ η 1η Μαΐου είναι η
δεύτερη πιο ιερή γιορτή των Illuminati. Απαιτούνται ανθρωποθυσίες, συναισθηματικά και σωματικά. Δεδομένου ότι ο
εορτασμός ξεκινά επίσημα το βράδυ πριν το Beltaine, η παράδοση έχει αναπτυχθεί μεταξύ των αποκρυφιστών να γιορτάζουν
το Beltaine ως τελετή 2 ημερών. Αυτή η παράδοση
ήταν αρκετά ισχυρή ώστε ο Αδόλφος Χίτλερ αποφάσισε να αυτοκτονήσει στις 30 Απριλίου στις 3:30 μ.μ. δημιουργώντας
έτσι ένα «333» για να τοποθετηθεί την θυσία-αυτοκτονία του εντός του χρονικού
πλαισίου του Beltaine.
Η γιορτή της
Βαλπούργης μπλέχτηκε με τα τοπικά εορταστικά έθιμα της παραμονής της
πρωτομαγιάς και έτσι η γερμανική Walpurgisnacht (αγγλικά Walpurgis Night), η
βαλπούργεια ή βαλπούργια νύχτα όπως έγινε στα ελληνικά, περιγράφει ειδικότερα τις τελετές μαγισσών που μαζεύονται σε
βουνό να γιορτάσουν την άνοιξη (που στο βορρά έρχεται με κάποια
καθυστέρηση). Μια τέτοια νύχτα περιγράφει και ο Γκαίτε στον Φάουστ σκηνή που
αξιοποιεί βέβαια ο Γκουνό. Γενικότερα οι βαλπούργιες νύχτες περιγράφουν οργιαστικές τελετές και νύχτες οργίων.
(Βαλπούργεια στα λεξικά του Σταματάκου, του Δημητράκου και το ΛΝΕΓ, βαλπουργεία
στην καθαρεύουσα, βαλπουργία στον Δρανδάκη, τελικά το βαλπούργια φαίνεται να
επικρατεί)
Για τους αρχαίους Έλληνες η Πρωτομαγιά ήταν μέρα
της αναγέννησης της φύσης, της ζωής και του έρωτα αλλά και ημέρα ανάστασης των
νεκρών. Επίσης θεωρούνταν και ημέρα της μαχητικότητας, της μαγείας και του
πολέμου.
Εορταζόταν με έντονες εορτές όπως η έξοδος
των ανθρώπων στην ύπαιθρο με συνοδεία χορών και τραγουδιών και το μάζεμα
λουλουδιών για να πλεχτούν στεφάνια. Κατά την ημέρα εκείνη
έβγαινε η βασίλισσα του Μαΐου και στα δρώμενα της ημέρας περιλαμβανόταν μια λατρευτική πομπή προς τιμήν του Ηλίου και των Ωρών (: Εποχών). Στην πομπή
περιφερόταν ένα πράσινο κλαδί που μόλις είχε πετάξει φύλλα. Το τύλιγαν με
ταινίες και πάνω του κρεμούσαν σύκα, διάφορα ψωμάκια και μικρά φλασκιά γεμάτα
κρασί, λάδι και μέλι.
Ένα από τα πιο τυπικά έθιμα της
Πρωτομαγιάς, το μαγιάτικο κλαδί ή το στεφάνι, είναι πιθανόν να έχει τις ρίζες
του στην αρχαιότητα. Είναι γνωστό ότι στην αρχαία Ελλάδα τέτοια κλαδιά ή
στεφάνια τα χρησιμοποιούσαν πολύ συχνά. Δεν είναι υπερβολικό να πούμε ότι δεν
έλειπαν από καμιά σημαντική εκδήλωση του δημόσιου, ιδιωτικού ή θρησκευτικού
βίου. Επιπλέον είναι αξιοπρόσεκτο ότι η πιο σημαντική γιορτή ενός μήνα των αρχαίων,
του Θαργηλιώνος, που πάνω – κάτω αντιστοιχούσε με τον δικό μας Μάιο,
περιελάμβανε στα δρώμενά της την κατασκευή ενός κλαδιού ανάλογου με το
μαγιάτικο. Πιο συγκεκριμένα, στα Θαργήλια, γιορτή που έδωσε και το όνομά
της σε ολόκληρο τον μήνα, σχημάτιζαν μια λατρευτική πομπή προς τιμήν του Ηλίου
και των Ωρών (Εποχών), που συντελούν τα μέγιστα στην ωρίμανση των καρπών. Στην
πομπή περιέφεραν ένα πράσινο κλαδί που μόλις είχε πετάξει φύλλα. Το τύλιγαν με
ταινίες και πάνω του κρεμούσαν σύκα, διάφορα ψωμάκια και μικρά φλασκιά γεμάτα
κρασί, λάδι και μέλι. Το κλαδί αυτό, η
«ειρεσιώνη» των γραπτών πηγών, μοιάζει εξαιρετικά με το πρωτομαγιάτικο στεφάνι,
και αυτό μας το βεβαιώνει και το γεγονός ότι σε παλιότερες εποχές το τελευταίο
το έφτιαχναν όχι με άνθη αλλά με κλαδιά οπωροφόρων δένδρων που έφεραν καρπούς
και στα οποία αναρτούσαν κρεμμύδια και σκόρδα.
Η ψευδο-ηροδότεια
βιογραφία του Ομήρου μάς διασώζει και τα λόγια που τραγουδούσαν τα παιδιά καθώς
περιέφεραν την «ειρεσιώνη“: «Ερχόμαστε
στο σπίτι ενός πλούσιου νοικοκύρη. Αφήστε τις πόρτες ανοιχτές, γιατί μπαίνει ο
Πλούτος και μαζί του η Χαρά και η Ειρήνη. Να ‘ναι γεμάτα πάντα τα σταμνιά του
και στη σκάφη του ζυμώματος το ζυμάρι να φουσκώνει ψηλά. Ο γιος του σπιτιού να
παντρευτεί, και η κόρη να υφάνει ένα πανώριο υφαντό»(μτφρ.Ι. Κακριδή).Το καταστόλιστο αυτό κλαδί στο τέλος της
γιορτής το κρεμούσαν στις θύρες των ναών και των σπιτιών τους. Εκεί το άφηναν
ώσπου να ξεραθεί για να μπορεί να καεί και να αντικατασταθεί την επόμενη χρονιά από ένα νέο.
Τα Θαργήλια
ήταν κυρίως αγροτική γιορτή. Στη διάρκειά της γινόταν προσφορά των πρώτων
καρπών της νέας συγκομιδής στους θεούς, ουσιαστικά ακάμωτων ακόμη, αφού τη
γιόρταζαν πριν από τον θερισμό. Με τέτοιες πράξεις ο άνθρωπος ήθελε να
ευχαριστήσει το θείο για όσα του πρόσφερε και να ζητήσει τη συνέχιση της
εύνοιάς του. Ωστόσο το ότι συμπεριλάμβανε
στο πρόγραμμά της και μια σκοτεινή καθαρτήρια τελετή η όλη γιορτή ήταν
αφιερωμένη στον Απόλλωνα, τον θεό της κάθαρσης δείχνει ότι ξεπερνούσε τον
αγροτικό χαρακτήρα και προσέγγιζε ακόμη και τον χώρο της μαγείας.
Πιο
συγκεκριμένα, στη διάρκεια της γιορτής επέλεγαν ένα ή δύο περιθωριακά άτομα,
τους γνωστούς «φαρμακούς» ή τα «καθάρματα» των πηγών και κτυπώντας και
πετροβολώντας τα, τα απομάκρυναν ως αποδιοπομπαίους τράγους έξω από τα όρια της
πόλης τους. Μερικές φορές μάλιστα αναφέρεται και θανάτωση των «καθαρμάτων» (: των θυμάτων της
κάθαρσης!). Ο καθαρμός ως προϋπόθεση για να είναι πλούσια η νέα σοδειά και
γενικά για να έχει επιτυχία κάθε νέα αρχή είναι πολύ γνωστός σε πρωτόγονες
κοινωνίες και όχι μόνον.
Το πράσινο
κλαδί με τα φύλλα του συμβόλιζε τη ζωή και την ανανέωσή της και υποτίθεται ότι
χάριζε στον κάτοχό του υγεία, καλή τύχη, ειρήνη, ευτυχία και ευφορία. Ανάλογο συμβολισμό πρέπει πιθανόν να δούμε
και στο πρωτομαγιάτικο στεφάνι, ο οποίος στις μέρες μας δύσκολα μπορεί να
ανιχνευτεί, αφού για μας το στεφάνι αυτό δεν αποτελεί ίσως τίποτε περισσότερο
από μια ωραία και εύοσμη άνθινη σύνθεση. Μπορεί οι αρχαίοι θεοί και οι
ειδωλολατρικές δοξασίες να έχουν από καιρό σβήσει, ωστόσο ορισμένα δρώμενα που
σχετίζονταν με αυτά εμφανίζουν αξιοθαύμαστη αντοχή στον χρόνο.
Αλλά δεν
είναι μόνον το μαγιάτικο κλαδί που βεβαιώνει για τη σχέση ανάμεσα στον προχριστιανικό και χριστιανικό Μάιο. Σε πολλές χώρες που γνώρισαν ρωμαιοκρατία,
όπως η Ελλάδα, υπάρχει μια προκατάληψη για τον μήνα αυτόν, που γενικά θεωρείται
μιαρός… Έτσι, π.χ., πιστεύουν ότι οι
γάμοι που γίνονται στη διάρκειά του είναι καταδικασμένοι σε αποτυχία. Το ίδιο
ακριβώς συνέβαινε και στην αρχαία Ρώμη. Στην εποχή μας για την αντίληψη
αυτή προβάλλεται συνήθως η δικαιολογία ότι ο Μάιος δεν μπορεί να είναι ευνοϊκός
για τους νεόνυμφους, αφού πρόκειται για μήνα κατά τη διάρκεια του οποίου έχουν
οργασμό οι συμπαθητικοί γάιδαροι…!
Ωστόσο ο αρχικός λόγος της «απαγόρευσης»
αυτής είναι πιθανότατα τα Λεμούρια (Lemuria), μια πένθιμη οικογενειακή γιορτή
των Ρωμαίων, που τη γιόρταζαν στις 9, 11 και 13 Μαΐου. Σύμφωνα με τις
δοξασίες των αρχαίων και όχι μόνον, τα πνεύματα των νεκρών επανέρχονται σε
τακτά χρονικά διαστήματα στη γη και μπορούν να βλάψουν τους ζωντανούς. Έτσι η
κάθε οικογένεια όφειλε να φροντίζει για την περιποίηση και το καλόπιασμα των
δικών της νεκρών. Ένας μήνας που ήταν αφιερωμένος στον παγερό κόσμο των νεκρών
σίγουρα δεν ήταν ο καταλληλότερος για να ακουστεί ο υμέναιος, το γαμήλιο
τραγούδι.
Και κάτι για
το όνομα του μήνα Μαΐου. Άλλοι το
συσχετίζουν με το επίθετο majus (μεγαλύτερος), είτε αυτό αναφέρεται στον Δία
είτε στους συγκλητικούς που τιμούνταν τον μήνα αυτόν. Άλλοι όμως το συσχετίζουν
και με το όνομα της Μαίας, της μάνας του Ερμή, θεωρώντας την προσωποποίηση της
γης, της Μεγάλης Μητέρας όλων…
Πρωτομαγιά και Βυζάντιο
Τα βυζαντινά
χρόνια στην Κωνσταντινούπολη πραγματοποιούνταν ειδική τελετή στο Στάδιο της
πόλης με την παρουσία του αυτοκράτορα στη διάρκεια της οποίας ο λαός υποδεχόταν
με ύμνους τον ερχομό της άνοιξης.
Oι
χρονογράφοι και οι ιστορικοί, που κατέγιναν με την ιστορία της Eπτανήσου,
διέσωσαν την περιγραφή των εθίμων της Πρωτομαγιάς από την μεσαιωνική Κέρκυρα
όπου ήταν αληθινή τελετουργία! Το νησί από το 1272 ως το 1386 έμεινε κάτω από
την κυριαρχία των Aνδεγαυών, Γάλλων αρχόντων της Nεάπολης. Το νησί χωρίστηκε σε
μερίδια, σε τιμάρια και τα μοιράστηκαν οι Iταλοί και Γάλλοι πολεμικοί αρχηγοί,
που βοήθησαν τους Aνδεγαυούς στην κατάκτηση του νησιού. Ένα από τα τιμάρια αυτά
ήταν και «των Aτσιγγάνων», γιατί όλοι οι Aτσίγγανοι, που ήταν τότε στην Kέρκυρα
ήταν δούλοι της γης σε αυτό το τιμάριο.
O Bαρώνος,
που ήταν εξουσιαστής του τιμαρίου είχε το δικαίωμα να φυλακίζει, να εξορίζει
και να βασανίζει τους δούλους του Aτσιγγάνους. Oι Aτσίγγανοι, λοιπόν, κάθε
πρώτη του Mάη έμπαιναν στην πόλη της Kέρκυρας όλοι μαζί. Mπροστά πήγαινε η
σημαία με τα σήματα ευγενείας του Bαρώνου και ακολουθούσαν μουσικά όργανα,
φλογέρες και τύμπανα. Έφερναν μαζί τους από την εξοχή κι ένα κορμό κυπαρισσιού,
στολισμένο με πολύχρωμα λουλούδια, κορδέλλες, μεταξωτά μαντήλια, μπαμπάκι σε
τούφες, κόκκινα αυγά του Πάσχα, κουκουνάρες, περιστέρια και ορνίθια ζωντανά,
φρούτα χρυσωμένα και κάθε τι που βγαίνει την άνοιξη. Mε αυτόν τον μεγαλόπρεπο
«Mάη» πήγαιναν έξω από το μέγαρο του Bαρώνου και τον εγκωμίαζαν με στίχους. Την
επόμενη της Πρωτομαγιάς ο Bαρώνος επιθεωρούσε τους δούλους του και εισέπραττε
από τον καθένα τους τον τιμαριωτικό φόρο: 17 άσπρα και 2 όρνιθες για κάθε
παντρεμένο και 1 χρυσό φλουρί για τον σημαιοφόρο.
Μερικά από
τα πρωτομαγιάτικα αυτά εξακολουθούν και σήμερα στην Kέρκυρα. Bέβαια, σήμερα δεν
υπάρχουν «τιμάρια» και δούλοι της γης… Mα σε πολλά χωριά διατηρείται ακόμα και
σήμερα το έθιμο του στολισμένου κυπαρισσιού. Eξακολουθούν και σήμερα οι χωρικοί να στολίζουν ένα κυπαρίσσι με
κίτρινα, κόκκινα και πολύχρωμα λουλούδια, με κορδέλλες, με χρωματιστά μαντήλια
και να το περιφέρουν στα σπίτια και «να λένε το «Mάη»...
Με τον
εκχριστιανισμό όμως της Ευρώπης, πολλές από αυτές τις γιορτές είτε
απαγορεύτηκαν, είτε έλαβαν χριστιανικό χαρακτήρα. Έτσι, ο εορτασμός της
Πρωτομαγιάς έχασε το «θρησκευτικό» του νόημα. Σήμερα,ωστόσο, σε πολλές περιοχές
της Ευρώπης επιβιώνουν έθιμα αυτής της
εποχής όπως ο χορός γύρω από το Γαϊτανάκι, ενώ πολλές νεο-παγανιστικές ομάδες
προσπαθούν να αναβιώσουν ανάλογα αρχαία έθιμα της Πρωτομαγιάς.
Στην Εσθονία , γιορτάζεται η Volbriö. Όλη τη νύχτα της 30ης Απριλίου και
τις πρώτες πρωινές ώρες της 1ης Μαΐου, όπου η 1η Μαΐου είναι αργία, και
ονομάζεται "Ημέρα της Άνοιξης» (Kevadpüha). Volbriöö είναι ένας σημαντικός
εορτασμός για τον ερχομό της
άνοιξης στη χώρα.Τη νύχτα δήλωνε αρχικά τη συγκέντρωση και συνάντηση των
μαγισσών. Οι σύγχρονοι άνθρωποι
εξακολουθούν να ντύνονται σαν μάγισσες να περιπλανιόνται στους δρόμους σε ένα
καρναβάλι. Οι Volbriöö γιορτές είναι ιδιαίτερα έντονες στην Tartu.
Στη Σουηδία,
π.χ., την Πρωτομαγιά οι χωρικοί μαζεύουν πράσινα κλαδιά που τα αναρτούν στα
σπίτια τους, ενώ τραγουδούν τραγούδια που μιλούν για ευφορία και ευτυχία.
Σε χωριά της Γερμανίας την 1η Μαΐου ένα κλαδί
στολισμένο με ταινίες (το Maibaum) τοποθετείται στην κεντρική πλατεία και γύρω
του στήνονται ξέφρενοι χοροί. Ακόμη εκλέγουν το πιο όμορφο κορίτσι του χωριού
ως Βασίλισσα του Μαΐου (Maikonigin), το οποίο και ντύνουν με κάτασπρο φόρεμα.
Στη χώρα
μας, ο πρώτος εορτασμός της Εργατικής Πρωτομαγιάς έγινε το 1893, στην Αθήνα, με πρωτοβουλία του
Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου του Σταύρου Καλλέργη.
Τα έθιμα και
οι δράσεις που συνοδεύουν τη μέρα της Πρωτομαγιάς ξεκινούν από τα βάθη της ανθρώπινης παράδοσης
και περνούν από γενιά σε γενιά. Ο Μάιος είναι ο 5ος μήνας του χρόνου που - στην
Ελλάδα, τη Ρώμη και μέχρι το Βυζάντιο-
ήταν αφιερωμένος στον ετήσιο εορτασμό της θεάς της γονιμότητας και της
γεωργίας, Δήμητρας. Η κόρης της, Περσεφόνη, που έρχεται από τον Κάτω Κόσμο
αυτόν τον μήνα, από τον Άδη-σύζυγό της, ήταν
ο λόγος για τη γιορτή των Ανθεστηρίων, της μεγαλόπρεπης πομπής προς τα ιερά για
να προσφέρουν άνθη.
Στη λαϊκή αντίληψη ο θάνατος και η γέννηση,
το καλό και το κακό συνυπάρχουν. Όλα τα σπίτια, εκτός από εκείνα που
έχουν πένθος, φτιάχνουν στεφάνι για προστασία, υγεία, ευτυχία, για το μάτι, με
τον ανάλογο συνδυασμό λουλουδιών. Το μαγιάτικο στεφάνι είναι αυτό που θα το δει
στην πόρτα του σπιτιού, θα το ζηλέψει και θα το κλέψει ο γείτονας για να το
κρεμάσει στη δική του πόρτα. Το στεφάνι θα παραμείνει στο σπίτι μέχρι τα μέσα
του καλοκαιριού. Στη γιορτή του Αϊ Γιάννη του Κλείδωνα το ρίχνουν στη
φωτιά… Ανάβουν φωτιές σε δρόμους και πλατείες και πηδούν πάνω από τη φωτιά τρεις
φορές, τρέχοντας…
ΠΗΓΕΣ:
·
http://www.newsit.gr/ellada/Protomagia-2017-Ethima-poy-den-kserate/715692
·
http://xristianikanea.blogspot.gr/2011/04/blog-post_28.html
