Ἃγιος Μᾶρκος ὁ Εὐγενικός. Ὁ Στῦλος τῆς Ὁρθοδοξίας στὴν Ψευδοσύνοδο τῆς Φερράρας-Φλωρεντίας 1438-9
Μπαλλῆ Χαρίκλεια, Msc Κλασσικῆς Φιλολογίας
Βρισκόμαστε στις ἀρχές του 15ου αἰώνα στήν Ἀνατολική Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία μὲ αὐτοκράτορα τὸν Ἰωάννη τὸν Η Παλαιολόγο. Παρόλο ποὺ ὁ πατέρας του, Μανουὴλ Β, ὁ ὁποῖος εἶχε ὀργώσει ὃλην τὴν Εὐρώπη ἀναζητῶντας ἀτελέσφορα βοήθεια κατὰ τῶν Ὀθωμανῶν, τὸν προειδοποιεῖ ὃτι ἡ ἓνωσις μετὰ τῶν παπικῶν δὲν θα ἐπιτευχθῇ ποτέ, ὁ Ἰωάννης μὲ τὸν Πατριάρχη Ἰωσὴφ καὶ πολλοὺς Μητροπολίτες καὶ Ἑπισκόπους ξεκινοῦν τέλη τοῦ 1437 γιὰ τὴν Φερράρα τῆς Ἰταλίας ἐπιδοτούμενοι ἀπὸ τὸν πάπα σὲ κόμιστρα, καὶ ὁμολογουμένως πενιχρὴ διατροφὴ καὶ ἂθλια διαμονή. Ἐπειδὴ ὁ πάπας εἶχε προβλήματα μὲ ἀρκετοὺς ἐπισκόπους του ποὺ ἒκαναν δικὲς τους Συνόδους (Βασιλεία) και δὲν ἀποδέχονταν τὴν κυριαρχία του καὶ ἐπειδὴ ἡ προέλαση τῶν Ὀθωμανῶν εἶχε ἀνησυχήσει καὶ τὴν Εὐρώπη, οἱ Ρωμηοὶ πίστεψαν ὃτι μπορεῖ ἳσως νὰ ἐπιτύχουν στρατιωτικὴ βοήθεια καὶ ἱσότιμες διαπαραγματεύσεις στὰ ζητήματα τῆς Πίστεως.
Ὁ Μᾶρκος ὁ Εὐγενικὸς (1391-1444), εὐγενικῆς καταγωγῆς, ὃπως μαρτυρεῖ τὸ προσωνύμιόν του, ἦταν εὐρυμαθὴς μοναχὸς μὲ σπουδὲς Ῥητορικῆς καὶ Μαθηματικῶν, θαυμαστὴς τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ σφιχτὰ ἐναγκαλιζόμενος τὴν Ἡσυχαστικὴν Παράδοσιν καὶ μαθητὴς τοῦ Ἰωσὴφ Βρυεννίου, τοῦ ὁποίου τὸν ζῆλον υἱοθέτησε. Ὁ Αὐτοκράτορας εἶχε ἀναγκάσει τὸν Μᾶρκον νὰ γίνῃ Μητροπολίτης Ἐφέσου ἐκτιμῶντας τὴν μόρφωσίν του καὶ ὁ Πατριάρχης Ἀντιοχείας τὸν ὢρισε ἀντιπρόσωπόν του στὴν Σύνοδο τῆς Φερράρας. Φαίνεται ὃτι τόσο ἡ ἂδολη ἐπιθυμία τοῦ Μάρκου ὃσο καὶ τοῦ μαθητῆ του καὶ πρώτου μετὰ τὴν Ἃλωσιν Πατριάρχου Κων/πόλεως Γ. Γεννάδιου Σχολάριου ἦταν νὰ ἀρθῇ ἐπιτέλους τὸ Σχίσμα Ἀνατολῆς καὶ Δύσης καὶ νὰ ἐπιστρέψουν οἱ Δυτικοὶ στὴν Ἀκαινοτόμητον Εὐαγγελικὴν Ἀλήθειαν καὶ Ἀποστολικὴν Παράδοσιν πρὸ τῶν ἐνσκηπτὸντων μιαιφόνων ἀντιχρίστων Ὀθωμανῶν. Ἢθελε νὰ ἐπιστρέψουμε στὴν πρώτη χιλιετία τῆς Ἐκκλησίας καὶ γι’αυτὸ θὰ ἀναφωνήσῃ στὴν Σύνοδο: “Μέχρι τίνος δάκνομεν ἀλλήλους καὶ κατεσθίομεν;”
Στὴν στάση τῆς Ἀντιπροσωπείας τῆς Ἐκκλησίας στὴν Βενετία οἱ Ἓλληνες βλέπουν τὴν σωρεία τῶν λεηλατηθέντων κειμηλίων τῆς Πόλεως ἀπὸ τοὺς Σταυροφόρους καὶ ἀθυμοῦν. Ἀρχὲς τοῦ 1438 καταφθάνουν στὴν Φερράρα καὶ γίνονται δεκτοὶ πρῶτοι οἱ πολιτικοὶ ἡγέτες, πρᾶγμα ποὺ δυσαρεστεῖ τὸν Πατριάρχη. Ἡ ἀλαζονεία τῶν Δυτικῶν γίνεται ἀμέσως ἐμφανής. Ὁ πάπας ἐκμεταλλεύεται τὸ ἀπερίγραπτο δρᾶμα τῶν Ρωμηῶν καὶ ἐπιδιώκει τὴν πλήρη ὑποταγή τους. Ἀπαιτεῖ νὰ γονατίσουν μπροστά του καὶ νὰ τοῦ φιλήσουν τὴν παντόφλα ὁ Πατριάρχης, ὁ Αὐτοκρἀτωρ καὶ ὃλοι οἱ ὀρθόδοξοι ἀντιπρόσωποι. Ὁ Ἰωάννης εὐτυχῶς ἀρνεῖται τέτοιον ἐξευτελισμὸ καὶ ὁ πάπας ὑπαναχωρεῖ “παραιτούμενος μεγαλοψύχως τοῦ δικαιώματός του, χάριν τοῦ θεαρέστου ἒργου τῆς ἑνώσεως”. Ὡστόσο, ἐνῷ ὁ πάπας κάθεται σὲ ἐπηρμένο θρόνο, στὸν Πατριάρχη καὶ τοὺς ὀρθοδόξους δίνεται κάθισμα στὸ ὓψος τοῦ ὑποποδίου τοῦ πάπα, ὃπως καὶ στοὺς καρδιναλίους του. Κάθε ψευδαίσθηση τῶν ὀρθοδόξων γιὰ ἱσότιμο διάλογο κονιορτοποιεῖται. Τὸ σιτηρέσιον (ἡ διατροφὴ) ποὺ εἶχε ὑποσχεθεῖ ὁ πάπας ἦταν τόσο πενιχρὸ καὶ πολλὲς φορὲς ἀργοποροῦσε, ὣστε νὰ ξεπουλοῦν τὰ ἰμάτιά τους πρὸς ἐπιβίωσιν. Οἱ παπικοὶ ἢθελαν νὰ τους κουράσουν καὶ νὰ τοὺς κάμψουν μὲ καθυστερήσεις, στερήσεις τροφοδοσίας, ἂθλιες συνθῆκες διαμονῆς ἀλλὰ καὶ ἐκβιασμοὺς καὶ χρηματικὲς ὑποσχέσεις ἀργότερα.
Ὁ Μᾶρκος ἀντιμετώπισε τόσον ἐπιτυχῶς μὲ θεολογικὰ ἐπιχειρήματα τοὺς παπικοὺς στὸ θέμα τοῦ καθαρτηρίου πυρὸς, ὣστε πρὸς στιγμὴν ὁ Ἰωάννης Η ἐνθουσιάστηκε καὶ ἐνόμισε ὃτι θὰ ἐπικρατήσουν οἱ ὀρθόδοξοι. Ὂταν ὃμως ἀργότερα στὰ θέματα τοῦ πρωτείου τοῦ πάπα καὶ στὴν ἀλλοίωση τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως μὲ τὸ filioque (γιὰ τὴν ἐκπόρευση τοῦ ἁγίου Πνεύματος καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ) ὁ Μᾶρκος ἀπέδειξε ὃτι τὰ παραθέματα ποὺ χρησιμοποιοῦσαν οἱ παπικοὶ ἦταν ἀλλοιωμένα καὶ γνωρίζοντας πολὺ καλὰ τὶς ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων ἐπέμενε νὰ ἀναγιγνώσκονται εἰς ἐπήκοον ὃλων, γιὰ νὰ κατανοηθῇ ἀπὸ ὁλους ὃτι καταδίκαζαν καινοτομίες καὶ αὐθαίρετες προσθῆκες, οἱ Λατίνοι ἀποχωροῦν, γιὰ νὰ μὴν ἀποκαλυφθῇ ἡ πλαστογραφία τους. Δὲν τολμοῦν πλέον νὰ τὸν ἀντιλέξουν. Ο Μᾶρκος ἐπιμένει νὰ ἀνακαλέσουν τὴν πλάνη τους, τὸ αἲτιον τοῦ Σχίσματος καὶ νὰ ἐπιστρέψουν στὴν Ἐκκλησία.
Ἡ “Σύνοδος” ἐν τῷ μεταξὺ μεταφέρεται στὴν Φλωρεντία, σὲ μὴ παραλιακὸ μέρος, γιατὶ ὁ Ἡρακλείας Ἀντώνιος καὶ ὁ Ἰωάννης ὁ Εὐγενικὸς, ἀδελφὸς τοῦ Ἁγίου Μάρκου, προσπάθησαν νὰ ἀποδράσουν ἀπὸ τὶς φρικτές ἐκεῖνες συνθῆκες. Οἱ Δυτικοὶ χρησιμοποιοῦν τὶς προσφιλεῖς τους μεθόδους τῶν ψιθύρων, τῶν ψευδῶν καὶ τῶν ἐκβιασμῶν. Ὁ αὐτοκράτορας βλέποντας τὴν ἐμμονὴ τους φοβήθηκε γιὰ τὴν ματαίωση τῶν πολιτικῶν του στόχων. Μὲ τὴν σιωπηρή του συγκατάθεση οἱ παπικοὶ κυκλοφοροῦν τὴν εἰδηση ὃτι ὁ Μᾶρκος τρελλάθηκε. Ὃταν τοὺς ἀποκαλεῖ ἀναφανδὸν αἱρετικοὺς, ἀποπειρῶνται νὰ τὸν χτυπήσουν οἱ δικοί του, οἱ Μητροπολῖτες Λακεδαίμονος καὶ Μυτιλήνης. Κι ἐνῷ στὴν ἀρχὴ στὸ θέμα τοῦ filioque κάποιοι Μητροπολῖτες εἶχαν ἀντιδράσει μαζί του (Ἡρακλείας, Μονεμβασίας, Ἀγχιάλου,Τραπεζοῦντος), ὃταν κατάλαβε ὃτι ὃλοι ἦταν ἓτοιμοι νὰ ὑπογράψουν τὴν Ἓνωσιν, πρὶν ἐπιλυθοῦν τὰ θεολογικὰ ζητήματα, φοβούμενοι τὸν αυτοκράτορα, ἀποσύρεται. Ὁ Ἰωάννης τὸν καλεῖ κατ’ἰδίαν νὰ ὑπογράψῃ. Ἡ ἀπάντησίς του: “Οὐ ποιήσω τοῦτο ποτὲ, κἂν εἲ τι καὶ γένηται… Αἱ φωναὶ τῶν Δυτικῶν εισὶ διεφθαρμέναι… Οὐ συγχωρεῖ συγκατάβασις εἰς τὰ τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως”.
Ὁ πάπας ζητᾷ νὰ τὸν δικάσῃ ἐνώπιον συνοδικοῦ δικαστηρίου ἀλλὰ ὁ αὐτοκράτορας τὸ ἀρνεῖται. Ὃλη αὐτὴ ἡ συμπεριφορὰ τοῦ πάπα καὶ τοῦ αὐτοκράτορα, ὃπως καὶ μὲ τὴν περίπτωση τῆς πρότασης τοῦ πάπα γιὰ ἀσπασμὸ τῆς παντόφλας του καὶ τὴν ἂρνηση ἀπὸ τὴν πλευρὰ τοῦ αὐτοκράτορα, μποροῦμε νὰ ποῦμε ὃτι προσιδιάζει στὴν πολιτικὴ τοῦ “σὸκ καὶ δέος”, ὣστε νὰ δεχθοῦν οἱ ἀντιρρησίες τὰ μὴ χείρονα. Ὁ αὐτοκράτορας παίρνει προφορικὲς διαβεβαιώσεις ἀπὸ τὸν πάπα γιὰ τὴν σωματικὴ ἀσφάλεια τοῦ Μάρκου καὶ ζητᾷ ἀπὸ τὸν Μᾶρκο νὰ παραστῇ καὶ νὰ δώσει ἐξηγήσεις στὸν πάπα. Ἐκεῖ, ἀφοῦ ἡ πειθὼ δὲν πιάνει τόπο, ἀρχίζει ἀπειλὲς καὶ ἐκβιασμοὺς ὃτι θὰ τὸν καταδικάσῃ ὡς αἱρετικό. Ἡ ἀπάντηση τοῦ Μάρκου εἶναι πάλι σαφής: “Ἐγὼ οὐ κηρύττω ἰδίαν δόξαν, οὒτε ἐκαινοτόμησα”. Βάζει ὑπεράνω τοῦ πολιτικοῦ συμφέροντος τὴν διαφύλαξιν τῆς ἀνόθευτης Πίστεως.
Παρόλο ποὺ στὴν Σύνοδο δὲν ἐμφανίζονται ἡγεμόνες τῆς Δύσης, ἐπειδὴ πιστεύουν ὃτι ὁ πάπας ἐπιδιώκει ὂχι μόνον θρησκευτικὸ πρωτεῖο ἀλλὰ καὶ πολιτικὸ, καὶ παίρνουν τὸ μέρος τῶν ἐπισκόπων τῆς Βασιλείας ποὺ τὸν ἀντιμάχονται, καὶ ὁ Ἰωάννης ἀνησυχεῖ ὃτι δὲν θὰ προσδράμουν σὲ στρατιωτικὴ βοήθεια τῶν Ρωμηῶν, ἡ Ἒνωσις ὑπογράφεται ἀπὸ ὃλους ἑκτὸς ἀπὸ τὸν Μᾶρκο. Ἀκόμη καὶ ὁ Πατριάρχης ὑπογράφει: “Πάντα ἃτινα δογματίζει ἡ πρεσβυτέρα τῆς Ρώμης Ἐκκλησία καὶ αὐτὸς ἐγὼ νοῶ”. Ὁ Πατριάρχης ὑπογράφει καὶ ἐνστερνίζεται δηλαδὴ τὰ “δόγματα”τῶν Δυτικῶν! Ὁ πάπας ἀναγνωρίζεται στὸ ὑπογεγραμμένο κείμενο κεφαλὴ τῆς Ἐκκλησίας, πατὴρ καὶ διδάσκαλος διὰ μεταβιβάσως ὑπὸ τοῦ ἁγίου Πέτρου “καθ’ὃν τρόπον ἐν τοῖς πρακτικοῖς τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων καὶ ἐν τοῖς Ἱεροῖς Κανόσι διαλαμβάνεται” Ὦ τοῦ ὀξυμώρου! Τὶ σχέση μπορεῖ νὰ ἒχει τὸ πρωτεῖο τοῦ πάπα μὲ τὶς Οἰκουμενικὲς Συνόδους καὶ τοὺς Ἱεροὺς Κανόνες! Μήπως ἡ ἲδια θεολογικὴ παραφροσύνη δὲν κατισχύει καὶ σήμερα; Ὁ πάπας θεωρεῖται ἀπὸ τοὺς “Καθολικοὺς” ἀλάθητος, ἀνώτερος ὃλων τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ὃλων τῶν τοπικῶν καὶ τῶν Οἰκουμενιῶν Συνόδων, ὁ μόνος ἀντιπρόσωπος τοῦ Χριστοῦ , ὁ θρησκευτικὸς καὶ πολιτικὸς ἀρχηγὸς τοὺ κόσμου, ἀρχηγὸς ἐπουρανίων, γήινων καὶ καταχθονίων, ὃποτε θέλει μπορεῖ νὰ σὲ ἀνεβάσῃ στὸν Οὐρανὸ -μὲ τὸ ἀζημίωτο φυσικὰ-, ἁγιοποιεῖ -δὲν ἁγιοκατατάσσει-καὶ ἀφαιρεῖ ἀπὸ τὸ Ἁγιολόγιο ἁγίους κατὰ τὸ δοκοῦν!!!
Ὃταν ὁ πάπας πληροφορεῖται ὃτι ὁ μόνος ποὺ δὲν ὑπέγραψε ἦταν ὁ Μᾶρκος, ἀναφωνεῖ τὸ γνωστὸν:”Μᾶρκος οὐχ ὑπέγραψεν. Λοιπὸν, οὐδὲν ἐποιήσαμεν”. Τέτοια ἦταν ἡ ἐκτίμηση ἀκόμη καὶ ἀπὸ τοὺς ἀντιπάλους του. Διαισθάνθηκε, φαίνεται, ὁ πάπας ὃτι μιὰ τέτοια προσωπικότητα μπορεῖ νὰ φέρῃ τὰ πάνω κάτω καὶ νὰ ἀφυπνίσῃ τὸν κόσμο, πρᾶγμα τὸ ὁποῖο καὶ ἐπετεύχθη ἀργότερα. Μετὰ τὶς ὑπογραφὲς τὸ λοιπὸν γίνεται στὴν Φλωρεντία πανηγυρικὴ Θεία Λειτουργία, ὃπου μνημονεύεται ὁ πάπας. Ἡ ἀντιπροσωπεία τῶν Ρωμηῶν ξεκινᾷ γιὰ τὸ ταξείδι τῆς ἐπιστροφῆς ἀλλὰ στὴν στάση τους στὴν Βενετία, χωρὶς Λατίνους πλέον, δὲν μνημονεύουν τὸν πάπα. Γίνονται ὡστόσο δεκτοὶ μὲ ἀποδοκιμασίες ὡς προδότες στὴν Ἀνατολὴ, γιατὶ τὸ ὀρθόδοξο φρόνημα τοῦ λαοῦ εἶναι ἂκαμπτο. Ὁ Μᾶρκος γίνεται δεκτὸς μὲ ἐπευφημίες. Ὁ λαὸς δὲ συμμετέχει στὶς λειτουργίες τῶν ἑνωτικῶν ἀλλὰ προσδράμει ἁθρόος στὶς λειτουργίες τοῦ Μάρκου. Ὃταν ὁ πάπας δὲ στέλνει παρὰ μόνον 300 ἂνδρες καὶ 2 γαλέρες πρὸς ἀρωγὴν τῆς Κων/πόλεως, οἱ ἀρχιερεῖς δηλώνουν μετανενοημένοι. “Πεπράκαμεν τὴν Πίστιν”, “Πουλήσαμε τὴν Πίστη”, ὁμολογοῦν καὶ οἱ περισσότεροι ὑπογράψαντες ἀποσύρουν ἐγγράφως τὴν ὑπογραφή τους. Ὁ ἲδιος ὁ Σχολάριος συντάσσει “Σύντομον Ἀπολογίαν”. Ὁ Μᾶρκος καταδιώκεται ἀπηνῶς καὶ ἐν τέλει φυλακίζεται μὲ διαταγὴ τοῦ αὐτοκράτορα στὴν Λήμνο γιὰ δύο χρόνια, ὃπου γράφει ἐπιστολὲς σὲ μοναχοὺς καὶ κληρικοὺς καὶ δογματικὰ ἒργα εὐχαριστημένος ποὺ “οἱ πλείονες τῶν ἀδελφῶν τῇ ἐμῇ ἐξορίᾳ θαρροῦντες, βάλλουσι τοῖς ἐλέγχοις τοὺς ἀλιτηρίους καὶ παραβάτας τῆς ὀρθῆς πίστεως”. Ὁ Ἰωάννης δὲν τολμᾷ νὰ λάβῃ μέτρα γιὰ τὴν ἐφαρμογὴ τῶν ὃρων τῆς Ἑνώσεως. Τὸ 1443, ἓνα χρόνο πρὶν τὴν ἀποδημία του, ὁ Μᾶρκος εὐτύχησε νὰ δῇ τὴν Σύνοδο τῶν Ἱεροσολύμων μὲ τοὺς Πατριάρχες Ἱεροσολύμων, Ἀντιοχείας καὶ Ἀλεξανδρείας νὰ καταδικάζουν τὴν Ψευδοσύνοδο τῆς Φερράρας ὡς ληστρικὴ καὶ τὰ δόγματά της ὠς νόθα καὶ ἀλλότρια.
Ὁ ἃγιος Μᾶρκος ὁ Εὐγενικὸς εἶναι σίγουρο ὃτι δὲν θὰ ἀντάλλαζε οὒτε προσωρινῶς τὴν Πίστη ἀκόμη καὶ μὲ βοήθεια πραγματικὴ ἀπὸ τοὺς Δυτικούς. Μήπως δὲν γνωρίζουμε ὃτι “Ὃστις οὖν ὃλον τὸν νόμον τηρήσει, πταίσει δὲ ἐν ἑνί, γέγονεν πάντων ἒνοχος”; Ὃποιος ἀπαρνηθῇ τὴν Ἀλήθεια, δηλαδὴ τὸν Χριστὸ, δὲν χάνει τὸ Χρίσμα του; Εἲδαμε τί ἒπαθαν οἱ Ρωμηοὶ στὴν Σικελία καὶ Καλαβρία, ὃταν ἂρχισαν νὰ μνημονεύουν τὸν πάπα. Ἒχασαν τὴν Πίστη. Ὁ Βρυέννιος ἒλεγε μὲ ἀγαλλίασιν ὃτι ὑπὸ τοὺς Τούρκους “ἐνῷ σωματικῶς δυσπραγοῦμεν..Χάρις Σοὶ, Κύριε!..Ἑκασταχοῦ τὰ Θεῖα ἱερουργεῖται Μυστήρια”. Οἱ Θεῖες Λειτουργίες γίνονται!! Ὣστε δὲν εἶναι καθόλου παράξενο ποὺ ἀναφωνοῦσε ὁ Λουκᾶς Νοταρᾶς πρὶν τὴν Ἂλωσιν “κρειττότερον ἐστὶν εἰδέναι ἐν μέσῃ τῇ πόλει φακιόιλιον βασιλεῦον Τούρκου ἢ καλύπτραν λατινικήν. Ἂν εἲχαμε ὑποταχθῇ στοὺς Δυτικοὺς, θὰ γινόταν ἆρά γε τώρα καμμιὰ Θεία Λειτουργία; Αὐτὸ, δηλαδὴ τὸ Πᾶν, διαφυλάξαμε μὲ ποταμοὺς αἱμάτων γνωστῶν καὶ ἀφανῶν Νεομαρτύρων, ὃπως οἱ πρῶτοι Χριστιανοί.
Βιβλιογραφία:
1. Ὀστρογκόρσκυ Γκ (1996), Ἱστορία τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους, {‘Ιωάν. Παναγόπουλος Μετάφ.) Ἀθήνα, Βασιλόπουλος
2. Παπαρρηγόπουλος Κων., (1887) Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἒθνους, (6η Ἒκδοση), Ἀθήνα:Ἐλευθερουδάκης
3. Τσελεγκίδης Κ. (2012) Ὁ Ἃγιος Μᾶρκος ὁ Εὐγενικὸς καὶ τὸ λειτουργικό του ἒργο. Ἀνακτήθηκε στὶς 14-1-2021 ἀπὀ:http://ikee.lib.auth.gr/record/130015/files/tselegkidis.pdf
4. Ὁ Ἃγιος Μᾶρκος ὁ Εὐγενικὸς καὶ ὁ διάλογος γιὰ τὴν Ἓνωση τῶν “Ἑκκλησιῶν”. Ἀνακτήθηκε στὶς 14-1-2021 ἀπὸ: http://agiosmarkoseugenikos.gr/wp-content/uploads/Arthra/Agios%20Markos%20kai%20Enosi%20Ekklision.pdf
5. Νικόλαου Βασιλειάδη (1983) Ὁ ἃγιος Μᾶρκος ὁ Εὐγενικὸς καὶ ἡ Ἓνωση τῶν “Ἑκκλησιῶν”. Ἁνακτήθηκε στὶς 14-1-2021 ἀπὸ: http://agiosmarkoseugenikos.gr/wp-content/uploads/Arthra/Vasileiadis.pdf#zoom=100
6. Ὁ Ἀστὴρ τῆς Ἐφέσου (2004) Ὁ Ὑπὲρμαχος τῆς Ὀρθοδοξίας, Μᾶρκος ὁ Εὐγενικός. Ἀνακτήθηκε στὶς 14-1-2021 ἀπὸ: http://agiosmarkoseugenikos.gr/wp-content/uploads/Arthra/Astir%20tis%20Efesou.pdf#zoom=100
7. Μπιλάλη Σπ. (1969) Ὁρθοδοξία καὶ Παπισμὸς. Ἀνακτήθηκε στὶς 14-1-2021 ἀπὸ: http://agiosmarkoseugenikos.gr/wp-content/uploads/Arthra/Mpilali.pdf#zoom=300
8. Ἁγίου Μάρκου Ἑφέσου, Λίβελλος τῷ Βασιλεῖ Ρωμαίων καὶ τῷ πάπᾳ Λατίνων… Ἀνακτήθηκε στὶς 14-1-2021 ἀπὸ: http://agiosmarkoseugenikos.gr/wp-content/uploads/Arthra/Logoi1.pdf
