[Υπομνηματισμός στα εδάφια: Ματθ. 26, 26-30]
«᾿Εσθιόντων δὲ αὐτῶν λαβὼν ὁ ᾿Ιησοῦς τὸν ἄρτον καὶ εὐχαριστήσας ἔκλασε καὶ ἐδίδου τοῖς μαθηταῖς καὶ εἶπε· λάβετε φάγετε· τοῦτό ἐστι τὸ σῶμά μου (:και ενώ έτρωγαν, πήρε ο Ιησούς στα χέρια Του τον άρτο, κι αφού ευχαρίστησε, τον έκοψε σε κομμάτια κι άρχισε να τον μοιράζει στους μαθητές λέγοντας: ‘’Λάβετε, φάγετε, αυτό είναι το σώμα μου’’). καὶ λαβὼν τὸ ποτήριον καὶ εὐχαριστήσας ἔδωκεν αὐτοῖς λέγων· πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες (:και αφού πήρε το ποτήριο και ευχαρίστησε, το έδωσε σε αυτούς και είπε: ‘’Πιείτε απ’ αυτό όλοι)˙τοῦτο γάρ ἐστι τὸ αἷμά μου τὸ τῆς καινῆς διαθήκης τὸ περὶ πολλῶν ἐκχυνόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν (:διότι αυτό είναι το αίμα μου, που επικυρώνει τη νέα Διαθήκη και χύνεται για τη σωτηρία πολλών, για να τους συγχωρηθούν οι αμαρτίες τους)»[Ματθ.26,26-28].
Πω, πω πόση ήταν η τύφλωση του προδότη! Και όταν ακόμη συμμετείχαν στα μυστήρια, έμεινε ο ίδιος, και όταν απολάμβανε την πιο φρικτή τράπεζα, δεν μεταβαλόταν. Και αυτό το δηλώνει ο Λουκάς όταν λέγει ότι μετά από αυτό εισήλθε μέσα στον Ιούδα ο σατανάς, όχι περιφρονώντας το σώμα του Δεσπότη, αλλά περιπαίζοντας ο σατανάς έτσι την αναισχυντία του προδότη· διότι το αμάρτημα ήταν πολύ μεγάλο και από το ένα και από το άλλο μέρος, και ότι με αυτή την σκέψη της προδοσίας προσερχόταν στα μυστήρια, και ότι όταν προσήλθε δεν έγινε καλύτερος, ούτε από φόβο, ούτε από την ευεργεσία, ούτε από την τιμή που του έγινε.
Και ο Χριστός δεν τον εμπόδισε, αν και γνώριζε τα πάντα, για να μάθει ότι δεν εγκαταλείπει εκείνους που προσέρχονται μετανοημένοι για διόρθωση. Και αυτό και πριν από αυτό και μετά από αυτό διαρκώς του το υπενθύμιζε και τον συγκρατούσε, και με έργα και με φόβο και με λόγια και με περιποίηση και με απειλή και με τιμή. Αλλά τίποτα δεν τον απομάκρυνε από εκείνο το φοβερό νόσημα.
Και γι’ αυτό, αφού άφησε εκείνον, υπενθυμίζει πάλι στους μαθητές την σφαγή και κατά την διάρκεια του δείπνου μιλάει περί της σταύρωσης, προσπαθώντας με την συνεχή επανάληψη της προρρήσεώς του, να κάνει το πάθος πιο ευπρόσδεκτο· διότι αν θορυβήθηκαν ύστερα από όσα έγιναν και προλέχθηκαν, τι θα πάθαιναν αν δεν είχαν ακούσει τίποτα από αυτά;
«᾿Εσθιόντων δὲ αὐτῶν λαβὼν ὁ ᾿Ιησοῦς τὸν ἄρτον καὶ εὐχαριστήσας ἔκλασε (:και ενώ έτρωγαν, πήρε ο Ιησούς στα χέρια Του τον άρτο, και αφού ευχαρίστησε, τον έκοψε σε κομμάτια)» [Ματθ.26,26]. Γιατί άραγε έκανε το μυστήριο αυτό τότε, κατά την περίοδο του Πάσχα; Για να μάθεις από παντού ότι και της Παλαιάς Διαθήκης Αυτός ήταν ο νομοθέτης και ότι όσα περιλαμβάνονται σε εκείνη για αυτά έχουν προδιαγραφεί. Γι΄ αυτό ακριβώς εκεί όπου υπάρχει η προτύπωση προσθέτει και την επαλήθευσή της. Η δε εσπέρα ήταν η απόδειξη ότι είχε έρθει το πλήρωμα του χρόνου και ότι τα πράγματα φθάνουν προς το τέλος τους.
Και ευχαριστεί για να μας διδάξει πώς πρέπει να τελούμε το μυστήριο και για να δείξει ότι δεν πήγε στο πάθος χωρίς την θέλησή Του, αλλά και για να μας διδάξει ότι πρέπει να υπομένουμε ευχαρίστως ό,τι και αν πάσχουμε, ενισχύοντας έτσι τις αγαθές ελπίδες μας· διότι εάν το τυπικό Πάσχα απάλλαξε τους Ιουδαίους από τόσο σκληρή δουλειά, πολύ περισσότερο το αληθινό Πάσχα θα ελευθερώσει την οικουμένη και θα ευεργετηθεί προς σωτηρία της αμαρτωλής φύσεως μας. Γι’ αυτό ακριβώς δεν μας παρέδωσε το μυστήριο πριν από το Πάσχα, αλλά το παρέδωσε τότε, όταν έπρεπε να παύσουν οι νομικές προτυπώσεις.
Καταργεί λοιπόν την κυριότερη από τις γιορτές εκείνες, μεταφέροντας τους μαθητές Του σε άλλη τράπεζα περισσότερο φρικώδη και λέει: «Λάβετε φάγετε· τοῦτό μού ἐστι τὸ σῶμα τὸ ὑπὲρ ὑμῶν κλώμενον (:λάβετε, φάγετε· αυτό είναι το σώμα Μου που θυσιάζεται και τη στιγμή αυτή κόβεται σε κομμάτια για χάρη σας και για τη σωτηρία σας)»[Α΄ Κορ. 11,24]. Πώς όμως δεν ανησύχησαν όταν το άκουσαν αυτό; Διότι και στο παρελθόν τούς προείπε πολλά και σπουδαία για το θέμα αυτό. Γι’ αυτό εκείνο μεν δεν το αποδεικνύει, διότι είχαν ακούσει αρκετά περί αυτού, αλλά αναφέρει την αιτία του πάθους, την κατάργηση των αμαρτημάτων. Και όταν ονομάζει το αίμα Του «τὸ τῆς καινῆς διαθήκης (: αίμα της Νέας Διαθήκης)», δηλαδή της υπόσχεσης, της προσφοράς του νέου νόμου· διότι αυτό υπόσχονταν παλαιότερα και αυτό διαφυλάσσει την συμφωνία της Νέας διαθήκης. Και όπως η Παλαιά Διαθήκη περιείχε πρόβατα και μόσχους [Εβρ. 9, 12-22], έτσι και αυτή περιείχε το αίμα του Δεσπότη. Και με αυτό δείχνει ότι πρόκειται να πεθάνει, γι΄ αυτό ενθυμείται την Διαθήκη, διότι εκείνη είχε εγκαινιασθεί με αίμα.
Και πάλι αναφέρει την αιτία του θανάτου Του: «Πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες· τοῦτο γάρ ἐστι τὸ αἷμά μου τὸ τῆς καινῆς διαθήκης τὸ περὶ πολλῶν ἐκχυνόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν (:πιείτε απ’ αυτό όλοι˙ διότι αυτό είναι το αίμα μου, που επικυρώνει τη νέα Διαθήκη και χύνεται για τη σωτηρία πολλών, για να τους συγχωρηθούν οι αμαρτίες τους)» και λέγει: «ὡσαύτως καὶ τὸ ποτήριον μετὰ τὸ δειπνῆσαι λέγων· τοῦτο τὸ ποτήριον ἡ καινὴ διαθήκη ἐστὶν ἐν τῷ ἐμῷ αἵματι· τοῦτο ποιεῖτε, ὁσάκις ἂν πίνητε, εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν(:παρόμοια πήρε και το ποτήριο, αφού τελείωσε το δείπνο, και είπε: ‘’Αυτό το ποτήριο εμπεριέχει το αίμα μου και γι’ αυτό είναι η νέα διαθήκη που συνάπτεται και επισφραγίζεται με το αίμα μου. Να το κάνετε αυτό πάντοτε, για να θυμάστε εμένα και τη θυσία μου. Και κάθε φορά που θα πίνετε από το αγιασμένο αυτό ποτήριο, θα το κάνετε στην ανάμνησή μου’’)» [Α΄ Κορ.11,25].
Είδες πώς τους βγάζει από τα ιουδαϊκά έθιμα και τους απομακρύνει; «Όπως κάνατε εκείνο», τους λέει, «για να θυμάστε τα θαύματα της Αιγύπτου, έτσι να κάνετε και αυτό για να θυμάστε Εμένα». Το αίμα εκείνο είχε χυθεί για να σωθούν τα πρωτότοκα [Έξ. 12,13: «Καὶ ἔσται τὸ αἷμα ὑμῖν ἐν σημείῳ ἐπὶ τῶν οἰκιῶν, ἐν αἷς ὑμεῖς ἐστε ἐκεῖ, καὶ ὄψομαι τὸ αἷμα καὶ σκεπάσω ὑμᾶς, καὶ οὐκ ἔσται ἐν ὑμῖν πληγὴ τοῦ ἐκτριβῆναι, ὅταν παίω ἐν γῇ Αἰγύπτῳ (:το αίμα τούτο του αμνού στις οικίες σας, στις οποίες μένετε, θα είναι σημείο για εμένα. Θα δω το αίμα αυτό, θα σας προφυλάξω από την τιμωρία και δε θα σας χτυπήσει η θανατική πληγή, όταν εγώ θα χτυπώ την χώρα της Αιγύπτου)» και Έξ.12, 23: «Καὶ παρελεύσεται Κύριος πατάξαι τοὺς Αἰγυπτίους καὶ ὄψεται τὸ αἷμα ἐπὶ τῆς φλιᾶς καὶ ἐπ᾿ ἀμφοτέρων τῶν σταθμῶν, καὶ παρελεύσεται Κύριος τὴν θύραν καὶ οὐκ ἀφήσει τὸν ὀλοθρεύοντα εἰσελθεῖν εἰς τὰς οἰκίας ὑμῶν πατάξαι (:διότι θα διέλθει ο Κύριος και θα θανατώσει τα πρωτότοκα των Αιγυπτίων. Θα δει τότε το αίμα αυτού του αμνού στο ανώφλι και στις δύο παραστάδες της θύρας του σπιτιού σας και θα προσπεράσει ο Κύριος τη θύρα τη δική σας και δεν θα αφήσει τον εξολοθρευτή άγγελο να εισέλθει στα σπίτια σας και να τα πλήξει με θάνατο)»]. Αυτό γίνεται για να συγχωρεθούν οι αμαρτίες ολόκληρης της οικουμένης· διότι «αυτό είναι το αίμα μου, που επικυρώνει τη νέα Διαθήκη και χύνεται για τη σωτηρία πολλών, για να τους συγχωρηθούν οι αμαρτίες τους)». Το έλεγε δε αυτό για να δείξει με αυτό ταυτοχρόνως ότι το πάθος και η σταύρωση είναι μυστήριο, και να παρηγορήσει πάλι με αυτό τους μαθητές.
Και όπως ο Θεός μέσω του Μωυσή λέγει: «Καὶ εἶπεν ὁ Θεὸς πρὸς Μωυσῆν λέγων· ἐγώ εἰμι ὁ ὤν. καὶ εἶπεν· οὕτως ἐρεῖς τοῖς υἱοῖς Ἰσραήλ· ὁ ὢν ἀπέσταλκέ με πρὸς ὑμᾶς. καὶ εἶπεν ὁ Θεὸς πάλιν πρὸς Μωυσῆν· οὕτως ἐρεῖς τοῖς υἱοῖς Ἰσραήλ· Κύριος ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν, Θεὸς Ἁβραὰμ καὶ Θεὸς Ἰσαὰκ καὶ Θεὸς Ἰακὼβ ἀπέσταλκέ με πρὸς ὑμᾶς· Κύριος ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν, Θεὸς Ἁβραὰμ καὶ Θεὸς Ἰσαὰκ καὶ Θεὸς Ἰακὼβ ἀπέσταλκέ με πρὸς ὑμᾶς· τοῦτό μού ἐστιν ὄνομα αἰώνιον καὶ μνημόσυνον γενεῶν γενεαῖς(:Είπε προς τον Μωυσή ο Θεός: “Εγώ είμαι ο Ων, ο υπάρχων, που έχω από τον εαυτό μου και στον εαυτό μου την απειροτέλεια και αιώνια ύπαρξη. Έτσι θα μιλήσεις προς τους Ισραηλίτες: ‘’Ο Ων με έχει αποστείλει προς εσάς’’. Και είπε πάλι ο Θεός προς τον Μωυσή: ‘’έτσι θα πεις στους Ισραηλίτες: «Κύριος ο Θεός των πατέρων μας, ο Θεός του Αβραάμ, και Θεός του Ισαάκ και Θεός του Ιακώβ, με έχει αποστείλει προς εσάς· αυτό είναι το όνομά μου, ο Ων, και αυτό θα αποτελεί αιώνια ανάμνηση για όλες τις γενεές των γενεών»)»[Έξ. 3,15], έτσι και ο Κύριος Ιησούς Χριστός: «τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν(:και κάθε φορά θα το κάνετε αυτό στη δική μου την ανάμνηση)» μέχρι να επανέλθω.
Γι΄ αυτό και λέει: «ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ πάσχα φαγεῖν μεθ᾿ ὑμῶν πρὸ τοῦ με παθεῖν· λέγω γὰρ ὑμῖν ὅτι οὐκέτι οὐ μὴ φάγω ἐξ αὐτοῦ ἕως ὅτου πληρωθῇ ἐν τῇ βασιλείᾳ τοῦ Θεοῦ(:αυτό το τελευταίο πασχάλιο δείπνο της επίγειας ζωής μου επιθύμησα πάρα πολύ να το φάω μαζί σας, προτού να σταυρωθώ. Το δείπνο αυτό είναι συνδεδεμένο με το μυστήριο της θείας Ευχαριστίας και γι’ αυτό είναι Πάσχα της Καινής Διαθήκης. Και επιθύμησα πολύ να φάω το Πάσχα αυτό της Καινής Διαθήκης μαζί σας, διότι σας βεβαιώνω ότι αυτό είναι, όπως σας είπα, το τελευταίο μου Πάσχα. Και δεν θα φάω πλέον το Πάσχα, μέχρις ότου γίνει αυτό πλήρες και τέλειο στην ουράνια βασιλεία του Θεού. Τότε και η μεταξύ μας κοινωνία και ένωση, που τώρα γίνεται μυστηριακώς, θα είναι τέλεια)» [Λουκ.22,15-16], δηλαδή «για να σας παραδώσω τα νέα πράγματα και να σας δώσω Πάσχα, κατά το οποίο πρόκειται να σας κάνω πνευματικούς».
Και ο ίδιος ήπιε από εκείνο. Για να μην πουν όταν άκουγαν αυτά: «Τι λοιπόν, πίνουμε αίμα και τρώγουμε σάρκα;» και θορυβηθούν τότε (διότι και όταν έκανε λόγο για τα πράγματα αυτά, πολλοί σκανδαλίζονταν με αυτές τις λέξεις ακόμα)· για να μην ταραχθούν λοιπόν αυτοί τότε πρώτος εκείνος το έκανε αυτό, εισάγοντας αυτούς με ατάραχο τρόπο στην κοινωνία των μυστηρίων. Γι΄ αυτό ήπιε από το δικό Του αίμα και ο Ίδιος.
«Τι λοιπόν; Πρέπει να κάνουμε και εκείνο το παλαιό Πάσχα που όριζε ο μωσαϊκός νόμος;», θα αναρωτιόταν ίσως κάποιος. Όχι· διότι γι΄ αυτό είπε: «αυτό να κάνετε», για να μας απομακρύνει από εκείνο το παλαιό· διότι εάν αυτό επιφέρει συγχώρεση των αμαρτιών, όπως και επιφέρει, κατά συνέπεια εκείνο το παλαιό εβραϊκό Πάσχα είναι περιττό. Όπως λοιπόν στους Ιουδαίους, έτσι και εδώ, την ανάμνηση της ευεργεσίας την εξασφαλίζει με το μυστήριο, και φράσσει έτσι τα στόματα των αιρετικών· διότι όταν λένε: «από πού είναι φανερό ότι θυσιάστηκε ο Χριστός;», μαζί με τα άλλα τους αποστομώνουμε και με τα μυστήρια· διότι εάν δεν πέθανε ο Χριστός, τίνος σύμβολα είναι αυτά που τελούνται;
Βλέπεις πόση προσπάθεια καταβάλλεται, ώστε διαρκώς να υπενθυμίζεται πως πέθανε για χάρη μας; Διότι επειδή επρόκειτο να εμφανισθούν οι οπαδοί των διαφόρων αιρετικών, όπως για παράδειγμα του Μαρκίωνος, του Ουαλεντίνου και του Μανιχαίου, οι οποίοι αρνούνται αυτήν την θεία οικονομία, υπενθυμίζει το πάθος διαρκώς με τα μυστήρια, ώστε κανείς να μην κάνει εσφαλμένους λογισμούς. Έτσι με το ιερό αυτό δείπνο, αφενός μεν σώζει, και αφετέρου διδάσκει· διότι το μυστήριο αυτό αποτελεί το κυριότερο από τα αγαθά. Γι΄ αυτό και ο Παύλος συνεχώς το επαναλαμβάνει.
Έπειτα αφού το παρέδωσε, λέει: «Λέγω δὲ ὑμῖν ὅτι οὐ μὴ πίω ἀπ᾿ ἄρτι ἐκ τούτου τοῦ γενήματος τῆς ἀμπέλου ἕως τῆς ἡμέρας ἐκείνης ὅταν αὐτὸ πίνω μεθ᾿ ὑμῶν καινὸν ἐν τῇ βασιλείᾳ τοῦ πατρός μου(:σας λέω μάλιστα ότι δεν θα ξαναπιώ πλέον από το προϊόν αυτό και γέννημα της αμπέλου μέχρι την ημέρα εκείνη που θα το πίνω καινούργιο, και με πολύ μεγαλύτερη χαρά και θα ευφραίνομαι μαζί σας στη βασιλεία του Πατέρα μου. Δηλαδή ο μυστικός αυτός δείπνος είναι πρόγευση της τέλειας κοινωνίας και ενώσεώς μας, η οποία θα πραγματοποιηθεί με ατελεύτητη ευφροσύνη και χαρά στη βασιλεία των ουρανών)» [Ματθ.26,29]. Επειδή τους μίλησε σχετικά με το Πάθος και τη Σταύρωση, κάνει λόγο πάλι για την Ανάσταση, αφού έκανε ενδιάμεση υπόμνηση στη Βασιλεία και υπαινίχτηκε έτσι την Ανάστασή Του.
Και γιατί λοιπόν έπινε «ἀπό τό γένημα τῆς ἀμπέλου», και όταν αναστήθηκε; Για να μη νομίζουν οι ανόητοι ότι η ανάσταση είναι πράγμα φανταστικό· διότι ο κοινός λαός το θεωρεί αυτό απόδειξη της ανάστασης. Γι΄ αυτό και οι απόστολοι στη προσπάθειά τους να πείσουν περί της ανάστασης έλεγαν το εξής: «τοῦτον ὁ Θεὸς ἤγειρε τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ καὶ ἔδωκεν αὐτὸν ἐμφανῆ γενέσθαι, οὐ παντὶ τῷ λαῷ, ἀλλὰ μάρτυσι τοῖς προκεχειροτονημένοις ὑπὸ τοῦ Θεοῦ, ἡμῖν, οἵτινες συνεφάγομεν καὶ συνεπίομεν αὐτῷ μετὰ τὸ ἀναστῆναι αὐτὸν ἐκ νεκρῶν(:ο Θεός όμως Τον ανέστησε την τρίτη ημέρα από το θάνατό του. Και επέτρεψε να γίνει ορατός και να εμφανισθεί μετά την Ανάστασή του όχι πλέον σε όλο τον λαό. Αλλά εμφανίσθηκε σε μάρτυρες που είχαν εκλεγεί από τον Θεό πολύ πριν σταυρωθεί και αναστηθεί ο Ιησούς. Και οι μάρτυρες αυτοί είμαστε εμείς οι απόστολοι, οι οποίοι φάγαμε και ήπιαμε μαζί του μετά την Ανάστασή του από τους νεκρούς)» [Πράξ. 10,40-41]. Για να δηλώσει λοιπόν ότι θα Τον δουν αναστημένο μεγαλοπρεπώς και ότι αυτοί θα είναι πάλι μαζί Του και αυτοί θα γίνουν μάρτυρες των όσων συμβαίνουν και με τα μάτια τους και εκ των πραγμάτων λέει «ἕως τῆς ἡμέρας ἐκείνης ὅταν αὐτὸ πίνω μεθ᾿ ὑμῶν καινὸν ἐν τῇ βασιλείᾳ τοῦ πατρός μου(:μέχρι την ημέρα εκείνη που θα το πίνω καινούργιο, και με πολύ μεγαλύτερη χαρά και θα ευφραίνομαι στη βασιλεία του Πατέρα μου μαζί με εσάς)», οι οποίοι θα είστε μάρτυρες· διότι εσείς θα με δείτε αναστημένο.
Τι λοιπόν σημαίνει η λέξη «καινόν»; Καινώς, δηλαδή κατά τρόπο παράξενο, χωρίς να έχει σώμα φθαρτό, αλλά αθάνατο και άφθαρτο, που δεν έχει ανάγκη τροφής. Δεν έφαγε και ήπιε μετά την ανάσταση από ανάγκη, διότι δεν είχε ανάγκη από τροφή πλέον το σώμα Του, αλλά για να γνωστοποιηθεί η ανάσταση.
Και για ποιο λόγο δεν ήπιε νερό όταν αναστήθηκε, αλλά κρασί; Για να ξεριζώσει σύριζα μια άλλη πονηρή αίρεση· διότι επειδή υπάρχουν μερικοί που χρησιμοποιούν στα μυστήρια νερό, δείχνει ότι και όταν παρέδωσε τα μυστήρια, χρησιμοποίησε κρασί, και όταν μετά την ανάσταση παρέθετε τράπεζα χωρίς μυστηριακό χαρακτήρα, πάλι χρησιμοποίησε κρασί. «Από τον καρπό» λέγει «της αμπέλου». Και η άμπελος παράγει κρασί και όχι νερό.
«Καὶ ὑμνήσαντες ἐξῆλθον εἰς τὸ ὄρος τῶν ἐλαιῶν(:και αφού έψαλαν κάποιον ύμνο, βγήκαν για να πάνε στο όρος των Ελαιών)». Ας το ακούσουν όλοι εκείνοι, οι οποίοι αφού φάνε σαν τα γουρούνια, κλωτσάνε την υλική τράπεζα και σηκώνονται μεθυσμένοι, ότι πρέπει να ευχαριστούν και να τελειώνουν με ύμνο. Ακούσατε επίσης όλοι όσοι δεν περιμένατε την τελευταία ευχή των μυστηρίων, διότι αυτή η ευχή είναι σύμβολο της προσευχής εκείνης. Απεύθυνε ευχαριστήρια προσευχή πριν δώσει στους μαθητές, για αν κάνουμε και εμείς ευχαριστήρια προσευχή. Απεύθυνε ευχαριστήρια προσευχή και ύμνους μετά την προσφορά, για να κάνουμε και εμείς το ίδιο.
ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,
επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος
ΠΗΓΕΣ:
· http://khazarzar.skeptik.net/pgm/PG_Migne/John%20Chrysostom_PG%2047-64/In%20Matthaeum.pdf
· Ιωάννου του Χρυσοστόμου Άπαντα τα έργα, Υπόμνημα στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, ομιλία ΠΒ΄(κατ΄επιλογήν), πατερικές εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς»(ΕΠΕ), εκδ. οίκος «Το Βυζάντιον», Θεσσαλονίκη 1979, τόμος 12, σελίδες 188-199.
· Βιβλιοθήκη των Ελλήνων, Άπαντα των αγίων Πατέρων, Ιωάννου Χρυσοστόμου έργα, τόμος 69, σελ. 78-83.
· Π. Τρεμπέλα, Η Καινή Διαθήκη με σύντομη ερμηνεία (απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2014.
· Η Καινή Διαθήκη, Κείμενον και ερμηνευτική απόδοσις υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τριακοστή τρίτη, Αθήνα 2009.
· Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους εβδομήκοντα, Κείμενον και σύντομος απόδοσις του νοήματος υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2005.
· Π.Τρεμπέλα, Το Ψαλτήριον με σύντομη ερμηνεία(απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τρίτη, Αθήνα 2016
· http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/tools/liddell-scott/index.html
· http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia_Diathikh/Biblia/Palaia_Diathikh.htm
· http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh_Diathikh/Biblia/Kainh_Diathikh.htm
