Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, Τόμος Α΄ (σελ. 28-53).
Άγιος Αντώνιος ο Μέγας
Συμβουλές για το ήθος των ανθρώπων και την ενάρετη ζωή σε 170
κεφάλαια
1. Οι άνθρωποι λέγονται λογικοί καταχρηστικά. Δεν είναι
λογικοί εκείνοι που έμαθαν τους λόγους και τα βιβλία των αρχαίων σοφών, αλλά
όσοι έχουν λογική ψυχή και μπορούν να διακρίνουν ποιο είναι το καλό και ποιο
είναι το κακό. και έτσι αποφεύγουν τα κακά και ψυχοβλαβή, μελετούν όμως σοβαρά
τα καλά και ψυχωφελή και τα πράττουν με μεγάλη ευχαριστία προς τον Θεό. Μόνο
αυτοί πρέπει αληθινά να λέγονται λογικοί άνθρωποι.
2.Ο αληθινά λογικός άνθρωπος μια μόνο φροντίδα έχει, να
υπακούει και να είναι αρεστός στον Θεό, τον Κύριο των όλων, και σε τούτο και
μόνο να ασκεί την ψυχή του, πως να γίνει αρεστός στον Θεό, ευχαριστώντας Τον
για την μεγάλη και εξαιρετική πρόνοιά Του και την κυβέρνηση όλου του κόσμου,
όποια κι αν είναι η θέση του στη ζωή. Γιατί είναι παράλογο, να ευχαριστούμε
τους γιατρούς όταν μας δίνουν τα πικρά και αηδιαστικά φάρμακα για χάρη της
υγείας του σώματός μας, να είμαστε όμως αχάριστοι στον Θεό για όσα φαίνονται σ’
εμάς δυσάρεστα και να μην αναγνωρίζουμε ότι τα πάντα γίνονται όπως πρέπει και
προς το συμφέρον μας σύμφωνα με την πρόνοιά Του. Γιατί η αναγνώριση αυτή και η
πίστη στον Θεό είναι η σωτηρία και η τελειότητα της ψυχής…
84. Να αποφεύγεις να μιλάς για την αρετή και την ευσέβεια στους πολλούς. Δεν το λέω αυτό από φθόνο, αλλά γιατί κατά την γνώμη μου θα φανείς γελοίος στους ανόητους. Το όμοιο χαίρεται με το όμοιό του. Οι λόγοι για την αρετή και την ευσέβεια έχουν λίγους ακροατές και ίσως εντελώς μετρημένους. Καλύτερα να μην μιλάς, παρεκτός μόνο εκείνα που θέλει ο Θεός για την σωτηρία του ανθρώπου.
85. Η ψυχή πάσχει μαζί με το σώμα, ενώ το
σώμα δεν πάσχει μαζί με την ψυχή. Λόγου χάρη, όταν κόβεται το σώμα, υποφέρει
και η ψυχή. Όταν το σώμα είναι δυνατό και γερό, συνευχαριστιέται το παθητικό
μέρος της ψυχής. Όταν όμως σκέφτεται η ψυχή, δεν σκέφτεται και το σώμα, αλλά
μένει μόνο του κατά μέρος, γιατί η σκέψη είναι ιδιότητα της ψυχής. Όπως και η
άγνοια, η υπερηφάνεια, η απιστία, η πλεονεξία, το μίσος, ο φθόνος, η οργή, η
αδιαφορία, η κενοδοξία, η επιθυμία της τιμής, η διχόνοια και η αίσθηση του
καλού. όλα αυτά τα ενεργεί η ψυχή.
92. Ο Θεός μας στα επουράνια χάρισε την αθανασία και τα επίγεια τα
έβαλε μέσα στην μεταβολή. Στο σύμπαν δώρισε ζωή και κίνηση. Όλα αυτά για χάρη
του ανθρώπου. Γι’ αυτό να μην παρασύρεσαι από τα εξωτερικά φαινόμενα του βίου
που υποβάλλει στο νου σου ο διάβολος – γιατί αυτός είναι που υποβάλλει στην
ψυχή τις πονηρές ενθυμήσεις-, αλλά ευθύς να θυμάσαι τα ουράνια αγαθά και να λες
στον εαυτό σου: «Αν θέλω, μπορώ να νικήσω κι αυτό το πάθος. Δε θα νικήσω όμως
αν θέλω να πετύχω την δική μου όρεξη». Έτσι λοιπόν να ασκείσαι, γιατί έτσι
μπορείς να σώσεις την ψυχή σου.
94. Ο νους δεν είναι ψυχή αλλά δωρεά του Θεού που σώζει τη ψυχή και
προηγείται και την συμβουλεύει – δηλαδή ο νους που είναι ευάρεστος στον Θεό. Τη
συμβουλεύει λοιπόν, τα πρόσκαιρα και υλικά και φθαρτά να τα καταφρονήσει και να
ερωτευθεί τα αιώνια και άφθαρτα και άυλα αγαθά. Και ενώ θα ζει με το σώμα στη
γη, να κατανοεί με το νου και να θεωρεί όλα τα ουράνια και τα σχετικά με τον
Θεό. Ο θεοφιλής λοιπόν νους είναι ευεργέτης και σωτηρία της ψυχής του ανθρώπου.
95. Η ψυχή όταν ενωθεί με το σώμα, ευθύς
από την λύπη και την ηδονή σκοτίζεται και χάνεται. Και είναι η λύπη και η ηδονή
σαν τους χυμούς του σώματος. Ο νους που αγαπά τον Θεό κάνει το αντίθετο.
στενοχωρεί το σώμα και σώζει την ψυχή, σαν γιατρός που κατακόβει και
καυτηριάζει τα σώματα.
96. Όσες ψυχές δεν έχουν ηνίοχο το λογικό
και δεν κυβερνιούνται από το νου, για να σφίγγει και να αναχαιτίζει και να
κυβερνά τα πάθη τους, δηλ. τη λύπη και την ηδονή, αυτές οι ψυχές χάνονται σαν
τα άλογα ζώα, με το να παρασύρεται η λογική δύναμη της ψυχής από τα πάθη σαν
τον ηνίοχο που νικήθηκε από τα άλογα του αμαξιού.
97. Πολύ μεγάλη ασθένεια της ψυχής και
αφανισμός και καταστροφή είναι το να μην γνωρίζει τον Θεό, που όλα τα
δημιούργησε για τον άνθρωπο και του δώρισε το νου και το λογικό, με τα οποία
πετώντας ο άνθρωπος, ενώνεται με τον Θεό και Τον εννοεί και Τον δοξάζει.
98. Η ψυχή βρίσκεται μέσα στο σώμα, στην ψυχή βρίσκεται ο
νους και μέσα στο νου βρίσκεται το λογικό. Με αυτά στοχαζόμαστε και δοξολογούμε
τον Θεό, ο Οποίος παρέχει στην ψυχή την αθανασία, την αφθαρσία και την αιώνια
απόλαυση. Επειδή ο Θεός σε όλα τα όντα, μόνο από αγαθότητα, χάρισε την ύπαρξη.
99. Ο Θεός αφού έκανε τον άνθρωπο
αυτεξούσιο, ως πλουσιόδωρος και αγαθός που είναι, του έδωσε και την δύναμη, αν
θέλει, να γίνεται αρεστός σ’ Αυτόν. Και αρέσει στον Θεό το να μην υπάρχει κακία
στους ανθρώπους. Αν τώρα οι άνθρωποι επαινούν τα καλά έργα και τις αρετές της αγίας
ψυχής που αγαπά τον Θεό και κατηγορούν τις αισχρές και πονηρές πράξεις, πόσο
μάλλον ο Θεός, ο Οποίος θέλει τη σωτηρία του ανθρώπου;
105. Το λογικό είναι υπηρέτης του νου.
Ό,τι θέλει ο νους, εξηγεί και εκφράζει το λογικό.
106. Ο νους βλέπει τα πάντα, ακόμα και τα επουράνια. τίποτε
δεν τον σκοτεινιάζει παρά μόνο η αμαρτία. Στον καθαρό νου τίποτε δεν είναι
ακατανόητο, όπως και για τον λόγο τίποτε δεν υπάρχει που να μην μπορεί να το
εκφράσει.
107. Ο άνθρωπος εξαιτίας του σώματος είναι
θνητός, αλλά εξαιτίας του νου και του λογικού είναι αθάνατος. Ενώ σωπαίνεις
σκέφτεσαι, κι όταν σκεφτείς μιλάς, γιατί μέσα στη σιωπή ο νους γεννά το λόγο.
Ευχάριστος λόγος που προσφέρεται στον Θεό, είναι σωτηρία του ανθρώπου.
108. Εκείνος που μιλάει τα ασυλλόγιστα δεν
έχει νου, γιατί δε μιλά έπειτα από σκέψη. Αλλά σκέψου και κοίταξε τι συμφέρει
να κάνεις για τη σωτηρία της ψυχής σου.
109. Ο λόγος που βγαίνει από το νου έπειτα
από σκέψη και είναι ψυχωφελής, είναι δωρεά του Θεού. Αντίθετα, ο λόγος που είναι
γεμάτος φλυαρία και συζητεί για το μέγεθος και τις διαστάσεις του ουρανού και
της γης και πόσο μεγάλος είναι ο ήλιος και τα άστρα, είναι εφεύρημα ανθρώπου
που ματαιοπονεί. Γιατί ζητά εκείνα που δεν ωφελούν, κομπάζοντας μάταια, σαν να
θέλει να αντλήσει νερό με το κόσκινο. Αυτά όμως δεν είναι δυνατό να τα βρουν οι
άνθρωποι.
126. Προσταγή του Θεού είναι όσο μεγαλώνει το σώμα, να γεμίζει η ψυχή
από νου, για να βλέπει ο άνθρωπος το καλό και το κακό και να διαλέξει. Η ψυχή
όμως που δεν διαλέγει το καλό, δεν έχει νου. Επομένως όλα τα σώματα έχουν ψυχή,
δεν έχουν όμως όλες οι ψυχές, νου. Γιατί ο νους που αγαπά τον Θεό υπάρχει στους
φρόνιμους και όσιους και δίκαιους και καθαρούς και αγαθούς και ελεήμονες και
ευσεβείς. Και η παρουσία τέτοιου νου βοηθά τον άνθρωπο να πλησιάσει τον Θεό.
132. Απ’ όλα
τα δημιουργήματα ο Θεός ακούει μόνο τον άνθρωπο, μόνο στον άνθρωπο φανερώνεται.
Φιλάνθρωπος είναι ο Θεός όπου και αν είναι και φέρεται πάντοτε ως Θεός. Μόνον ο
άνθρωπος είναι αντάξιος προσκυνητής του Θεού. Για χάρη του ανθρώπου ο Θεός
μεταμορφώνεται.
134. Το καλό δε φαίνεται, όπως και τα
ουράνια. Το κακό είναι φανερό, όπως και τα επίγεια. Καλό είναι εκείνο που δεν
συγκρίνεται με τίποτε. Ο άνθρωπος που έχει φρόνηση διαλέγει το καλύτερο. Γιατί
μόνον ο άνθρωπος μπορεί να εννοήσει τον Θεό και τα δημιουργήματά Του.
135. Ο νους φανερώνεται μέσα στην ψυχή,
ενώ η υλική φύση φανερώνεται στο σώμα. Ο νους φέρνει σε θέωση την ψυχή, ενώ η
υλική φύση του σώματος διαλύεται. Και σε κάθε σώμα υπάρχει υλική σύσταση, δεν
υπάρχει όμως και σε κάθε ψυχή φρόνηση. Γι’ αυτό το λόγο και δεν σώζεται κάθε
ψυχή.
136. Η ψυχή είναι στον κόσμο, γιατί είναι
γεννημένη, ενώ ο νους είναι παραπάνω από τον κόσμο, γιατί είναι αγέννητος. Η
ψυχή όμως που αντιλαμβάνεται τα πράγματα του κόσμου και επιθυμεί να σωθεί, κάθε
στιγμή έχει ένα νόμο απαράβατο και συλλογίζεται ότι τώρα είναι ο αγώνας, τώρα
δίνει εξετάσεις και δεν επιτρέπεται να διακόψει τον κριτή. σκέφτεται ότι η ψυχή
σώζεται ή χάνεται για μια μικρή και αισχρή ηδονή.
156. Η πρόνοια του Θεού είναι που συγκρατεί τον κόσμο. Και δεν
υπάρχει κανένας τόπος στον κόσμο απ’ όπου να απουσιάζει η πρόνοια του Θεού.
Πρόνοια είναι αυτοδύναμος λόγος του Θεού ο οποίος διαμορφώνει την ύλη που
έρχεται στον κόσμο και είναι ο δημιουργός και τεχνίτης όλων όσων γίνονται.
Γιατί η ύλη δεν μπορεί να τακτοποιηθεί χωρίς την δημιουργική δύναμη του λόγου,
που είναι εικόνα και νους και σοφία και πρόνοια του Θεού.
166. Για εκείνους που τολμούν με ασέβεια να λένε έμψυχα τα φυτά και
τα λάχανα, γράφω το παρόν κεφάλαιο, για τους απλούστερους προς πληροφορία τους.
Τα φυτά έχουν ζωή φυσική, αλλά δεν έχουν ψυχή. Λογικό ζώο λέγεται ο άνθρωπος,
γιατί έχει νου και μπορεί να δεχτεί την επιστήμη και τη γνώση. Τα άλλα ζώα, όσα
ζουν στη γη ή στον αέρα, έχουν φωνή, γιατί αναπνέουν, και έχουν ζωή. Και όλα όσα
μεγαλώνουν, πεθαίνουν. είναι ζώα, επειδή ζουν και μεγαλώνουν, αλλά ψυχή δεν
έχουν. Τέσσερα είδη ζώων υπάρχουν. Άλλα από αυτά είναι αθάνατα και έμψυχα, όπως
οι Άγγελοι. Άλλα έχουν νου και ψυχή και πνοή, όπως οι άνθρωποι. Άλλα έχουν πνοή
και ψυχή, όπως τα ζώα. Άλλα έχουν μόνο ζωή, όπως τα φυτά. Και η ζωή προκειμένου
για φυτά νοείται χωρίς ψυχή και πνοή και νου και αθανασία. Ενώ όλα τα άλλα
χωρίς ζωή δεν μπορούν να υπάρξουν. Κάθε ψυχή ανθρώπου κινείται αδιάκοπα από
τόπο σε τόπο.
167. Όταν σου έρθει στο νου μια φαντασία ηδονής, πρόσεχε να μη σε
παρασύρει αμέσως. κάνε μια μικρή αναβολή και θυμήσου το θάνατο και ότι καλύτερο
είναι να έχεις τη συνείδηση ότι νίκησες αυτή την ψεύτικη ηδονή.
Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, μεταφρ. Αντώνιος
Γαλίτης, εκδ. Το περιβόλι της Παναγίας, 1986, α΄ τόμος, σελ. 28-53.
