Ἐκφραστὴς τοῦ τριλείτουργου ὁ Πατροκοσμᾶς
Σοφία Μπεκρῆ, φιλόλογος - θεολόγος
Ὡς γνωστόν, ἡ Ὀρθοδοξία δὲν διαθέτει μόνον τὴν διάσταση τῆς πίστεως, ἀλλὰ καὶ τὴν μορφωτικὴ καὶ τὴν κοινωνικὴ διάσταση, ὅπως φαίνεται καθαρὰ ἀπὸ τὸ ἔργο τῶν πρώτων κοινοτήτων, ὅπου οἱ Ἀπόστολοι ἀσκοῦσαν τὸ πνευματικὸ καὶ μορφωτικὸ λειτούργημα, ἐνῶ οἱ διάκονοι ἐξελέγησαν, γιὰ νὰ ἐξυπηρετήσουν κυρίως τὸ κοινωνικὸ ἔργο τῆς κοινότητος (Πράξ. Β’ 42-47, ΣΤ’ 1-6). Γνήσιος συνεχιστὴς τοῦ ὀρθοδόξου πνεύματος καὶ ἐκφραστὴς τοῦ τριλείτουργου ὁ Πατροκοσμᾶς δὲν διακόνησε μόνον τὶς πνευματικὲς καὶ μορφωτικὲς ἀνάγκες τῶν ἀδελφῶν του μὲ τὴν διδασκαλία του, ἀλλὰ ἐργάστηκε παράλληλα καὶ γιὰ τὴν ἠθικὴ καὶ κοινωνική των ἀναγέννηση.
Θεμέλιο τῆς διδασκαλίας του ἡ πίστη στὸν Θεὸ καὶ ἡ ἀγάπη πρὸς τοὺς ἀδελφούς: «Καὶ μεῖς, λοιπόν, ἄν θέλωμε νὰ λέμε τὸν Θεό μας Πατέρα, πρέπει πρῶτα νὰ ἔχωμε δύο ἀγάπες, ἀγάπη στὸν Θεὸ καὶ ἄλλη ἀγάπη στὸν πλησίον…».
Γιὰ νὰ ἐκτιμήσῃ κανεὶς τὸ μέγεθος τῆς προσφορᾶς του, χρειάζεται προηγουμένως νὰ κατανοήσῃ τὶς συνθῆκες τῆς ἐποχῆς του (μέσα 18ου αἰ.): Τὸ ἔθνος εἶχε ἐξαγριωθῆ ἀπὸ τὴν ἀμάθεια καὶ ὑπέφερε ἀπὸ τὴν ἀβάσταχτη φορολογία, ποὺ ὁδηγοῦσε σὲ ἠθελημένους ἐξισλαμισμούς. Πολλοί, γιὰ νὰ ἀποφύγουν τὴν κατάσταση αὐτήν, ἔφευγαν ἀπὸ τὶς πεδινὲς περιοχὲς καὶ πήγαιναν στὰ ὀρεινά. Ὅμως καὶ ἐκεῖ ἡ κατάσταση δὲν ἦταν καλύτερη. Ἡ ληστεία βασίλευε, σχολειὰ καὶ ἐκκλησίες δὲν ὑπῆρχαν, ὁ πληθυσμὸς ἀραίωνε. Πολλοὶ πέθαιναν, χωρὶς νὰ ἔχουν κἄν βαπτισθῆ καὶ χωρὶς νὰ κηδευτοῦν! Ἰδίως στὰ μέρη τῆς ὑπαίθρου τῆς Ἠπείρου, Βορείας καὶ Νοτίου, τῆς Μακεδονίας, τῆς Θεσσαλίας, τῆς Αἰτωλίας, ἀπ’ ὅπου καὶ καταγόταν ὁ Ἅγιος, οἱ ἐξισλαμισμοὶ κορυφώθηκαν κατὰ τὸν 17ο καὶ 18ο αἰῶνα. Ἐὰν δὲν βρισκόταν ὁ Πατροκοσμᾶς, τὴν κρίσιμη αὐτὴν στιγμή, νὰ ἐνισχύσῃ τοὺς κατοίκους τῶν περιοχῶν αὐτῶν μὲ τὸ φλογερό του κήρυγμα καὶ τὴν γενική του στήριξη, ἡ κατάσταση θὰ γινόταν ἀκόμη χειρότερη.
Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν τόνωση τοῦ θρησκευτικοῦ συναισθήματος ὁ Πατροκοσμᾶς ἀπέδιδε πολὺ μεγάλη σημασία στὴν παιδεία τοῦ λαοῦ, διότι γνώριζε πολὺ καλὰ ὅτι οἱ ἀγράμματοι χριστιανοὶ ἔπεφταν εὐκολώτερα θύματα τῆς προπαγάνδας τῶν μουσουλμάνων. «Τὸ σχολεῖο», δίδασκε ὁ Πατροκοσμᾶς, «ἀνοίγει τὶς Ἐκκλησίες». Ἀπὸ τὸ σχολεῖο μαθαίνει κανεὶς γιὰ τὸν Χριστό, διδάσκεται τὴν ἱστορία, τὴν ἀγάπη στὴν πατρίδα καὶ στὴν γλῶσσα.
Ποῦ νὰ ζοῦσες, στὶς ἡμέρες μας, ἀγωνιστή μας Ἅγιε, νὰ ἔβλεπες τί μαθαίνουν τὰ κατακαημένα τὰ ἑλληνόπουλα σήμερα στὸ σχολεῖο! Ὑπάρχουν, βεβαίως, καὶ φωτισμένοι δάσκαλοι ποὺ διδάσκουν στὰ παιδιά μας γνώσεις ἀλλὰ καὶ ἀξίες, Χριστὸ καὶ πατρίδα, σὲ πεῖσμα ὅλων τῶν ἀντιφρονούντων καὶ ἀντιστρατευομένων τὰ ἀνθρωπιστικὰ ἰδεώδη τῆς ἀληθινῆς παιδείας.
Ὁ στόχος τοῦ Ἁγίου, μέσα ἀπὸ τὴν κηρυγματικὴ καὶ γενικώτερη κοινωνική του δράση, ἦταν νὰ στεριώσῃ τοὺς Χριστιανοὺς στὴν πίστη, διότι ὅποιος ἔσωζε τὴν πίστη του ἔσωζε καὶ τὴν ἐθνική του συνείδηση. Πάντοτε στὶς ὁμιλίες του, στηριγμένες στὰ Συναξάρια τῶν Ἁγίων, ποὺ ἦταν ἰδιαιτέρως ἀγαπητὰ στοὺς βασανισμένους Χριστιανοὺς κατὰ τὴν ζοφερὴ περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας, τόνιζε τὴν πίστη τῶν Ἁγίων στὸν Χριστὸ καὶ ἐξυμνοῦσε τὴν αὐταπάρνησή των. Χιλιάδες Νεομάρτυρες, ἐμπνευσμένοι ἀπὸ τὸν φλογερό του λόγο, βάδισαν ἄφοβα πρὸς τὸ μαρτύριο, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ἀναχαιτιστῇ κάπως ἡ φοβερὴ μάστιγα τοῦ ἐξισλαμισμοῦ!
Ἕνας ἄλλος τομέας στὸν ὁποῖον ὁ Πατροκοσμᾶς ἀναδείθηκε ὑπέρμαχος ἦταν ὁ τομέας τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας. Γνωρίζοντας ὁ Ἅγιος τὴν ὑπονομευτικὴ δράση διαφόρων κύκλων ποὺ ἐπιβουλεύονταν τόσο τὴν πίστη ὅσο καὶ τὴν γλῶσσα, ἐπέμενε στὴν χρήση καὶ στὴν γνώση τῆς ἑλληνικῆς, διότι «ἡ Ἐκκλησία εἶναι στὴν Ἑλληνική, διότι καὶ τὸ γένος μας εἶναι ἑλληνικό». Στὴν συνείδηση τοῦ Ἁγίου καὶ ὁλοκλήρου τοῦ λαοῦ, ἀσφαλῶς, πίστη, γλῶσσα καὶ ἐθνικὴ συνείδηση ἦταν (καὶ εἶναι) ἀλληλένδετα!
Ὅπως, μάλιστα, διαβάζομε σὲ μιὰ ἐπιστολή του πρὸς τὸν ἀδελφό του Χρύσανθο, ὁ Πατροκοσμᾶς εἶχε ἱδρύσει 210 σχολεῖα, 10 ἑλληνικὰ (ἀνώτερα, δηλ. γυμνάσια) καὶ 200 γιὰ τὰ κοινὰ γράμματα, δηλ. κατώτερα, δημοτικὰ σχολεῖα, εἶχε δὲ θέσει τὶς βάσεις γιὰ ἄλλα 1100 κατώτερα (δημοτικά)! Τεράστια, πράγματι, ἡ προσφορά του στὴν διαφώτιση τῶν ἑλληνοπαίδων μισὸ περίπου αἰῶνα πρὶν ἀπὸ τὴν ἔκρηξη τῆς ἐπαναστάσεως!
Ἄν καὶ ἱερομόναχος ὁ Πατροκοσμᾶς δὲν ἐνδιαφέρθηκε μόνον γιὰ θέματα πίστεως ἤ ἔστω ἀναμόρφωσης τοῦ βίου τῶν πιστῶν ἀλλὰ καὶ γιὰ ζητήματα κοινωνικῆς δικαιοσύνης. Στὸ κήρυγμά του ἔκανε λόγο γιὰ ἰσοτιμία ἀνδρῶν-γυναικῶν, ἀφοῦ, ὅπως ἔλεγε χαρακτηριστικά, «ὁ Θεὸς δὲν ἔπλασε τὴν γυναῖκα οὔτε ἀπὸ τὸ κεφάλι τοῦ ἀνδρός, γιὰ νὰ εἶναι ἀνώτερη, οὔτε ἀπὸ τὰ πόδια, γιὰ νὰ εἶναι κατώτερη, ἀλλὰ ἀπὸ τὸ πλευρό του, γιὰ νὰ εἶναι ἴση (ἰσότιμη)». Ἀκόμη καὶ γιὰ δικαιώματα τῶν γύπτων (ἀθιγγάνων), μίλησε ὁ Ἅγιος, καὶ γενικῶς ὑπερασπιζόταν τοὺς πτωχοὺς καὶ ἀδυνάμους, ἀπελευθέρωνε χριστιανὲς κοπέλες ἀπὸ τὰ χαρέμια τῶν πασάδων, ἐνῶ, ἀντιθέτως, στιγμάτιζε τὴν ἐκμεταλλευτικὴ συμπεριφορὰ τῶν πλουσίων καὶ τὴν ἀδιαφορία τοῦ ἀνώτερου κλήρου γιὰ τὸν λαό, γι’ αὐτὸ καὶ οἱ κύκλοι αὐτοὶ τὸν ἀντιμετώπιζαν μὲ καχυποψία καὶ ἐχθρότητα. Τέλος, ὁ Ἅγιος ἐπέκρινε τὴν διχόνοια καὶ τὰ πάθη ποὺ διασποῦσαν τὴν ἑνότητα καὶ διέλυαν τοὺς κοινοτικοὺς δεσμούς, δυσχεραίνοντας ἔτσι τὸν ἀγῶνα τοῦ λαοῦ γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση τοῦ κοινοῦ ἐχθροῦ, τοῦ ξένου καὶ βάρβαρου κατακτητοῦ.
Ὁ Ἅγιος, ὅμως, δὲν ἀγαποῦσε μόνον τοὺς ἀνθρώπους ἀλλὰ καὶ τὴν φύση, γι’ αὐτό, μὲ προτροπή του μπολιάστηκαν χιλιάδες ἄγρια δένδρα καὶ μετατράπηκαν σὲ καρποφόρα. Γνωστὴ καὶ προφητικὴ ἡ ῥήση του ὅτι «οἱ ἄνθρωποι θὰ μείνουν πτωχοί, γιατὶ δὲν θά ‘χουν ἀγάπη στὰ δένδρα». Πράγματι, οἱ ἀλαζόνες ἄνθρωποι, μέσα στὴν καταναλωτική μας δίνη, καταστρέψαμε ὄχι μόνον τὰ δένδρα ἀλλὰ καὶ ὅλη τὴν φύση, μὲ ἀποτέλεσμα τώρα ἐκείνη νὰ ἐκδικῆται σκληρὰ τοὺς ἐκμεταλλευτές της.
Πατέρας, κήρυκας καὶ ἀγωνιστής, λοιπόν, ὀ Πατροκοσμᾶς, κάλυψε μὲ τὴν πολύπλευρη προσφορά του καὶ τὶς τρεῖς πτυχὲς τοῦ ἑνιαίου ἔργου τῆς Ἐκκλησίας, τὴν πνευματική, τὴν μορφωτικὴ καὶ τὴν κοινωνική. Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ λαὸς τὸν ἀναγνωρίζει ὡς συνεχιστὴ τῆς πατερικῆς παραδόσεως, προτάσσοντας στὸ ὄνομά του τὴν λέξη Πατέρας (Πατροκοσμᾶς), τὸν ἀποκαλεῖ φωτιστὴ («φωτιστὴς τῶν σκλάβων») γιὰ τὴν μορφωτική του δράση, καὶ ἀγωνιστὴ γιὰ τὴν κοινωνική του προσφορά. Γνωστό, μάλιστα, τὸ ἆσμα ποὺ λεγόταν κατὰ τὴν Ἐπανάσταση: «Βοήθα μας, Ἅη Γιώργη, καὶ σύ, Πατροκοσμᾶ, νὰ πάρουμε τὴν Πόλη καὶ τὴν Ἁγιὰ Σοφιά», ποὺ δείχνει ἀκριβῶς ὅτι στὴν συνείδηση τοῦ λαοῦ ὁ Ἅγιος τίθεται στὴν χορεία τῶν ἀγωνιστῶν ὑπὲρ τοῦ δικαίου Ἁγίων τοῦ γένους μας.
Οἱ προσδοκίες τοῦ Ἁγίου γιὰ λευτεριά, δικαιοσύνη καὶ ἀδελφοσύνη, γιὰ τὰ ὁποῖα κήρυττε καὶ ἐργάστηκε καὶ τελικὰ θυσίασε τὴν ζωή του, σίγουρα δὲν δικαιώθηκαν στὸν βαθμὸ τῶν ἀγώνων του. Μετὰ ἀπὸ τὴν ἀπελευθέρωση ἀπὸ τοὺς Τούρκους ἦλθε τὸ ψευτορωμαίϊκο, ποὺ δυστυχῶς ὁ λαὸς πίστεψε καὶ ἔτσι σκλαβώθηκε σὲ νέους, περισσότερο ἐπικίνδυνους καὶ ὕπουλους δυνάστες, ντόπιους καὶ ξένους, ποὺ συνεχίζουν νὰ τὸν κρατοῦν αἰχμάλωτο ἀπὸ τότε μέχρι σήμερα. Ὅλοι αὐτοὶ οἱ ἐχθροὶ ἀπειλοῦν καὶ πάλι τὴν πίστη τοῦ λαοῦ, καταρρακώνουν τὴν ἐθνική του ἀξιοπρέπεια, ἀλλοιώνουν τὶς ἀξίες καὶ τὰ ἰδεώδη του, ὑποβαθμίζουν τὸ γλωσσικὸ καὶ μορφωτικό του ἐπίπεδο, διαλύουν τὸν κοινωνικὸ ἱστό, ὁδηγῶντας ἔτσι σὲ ἀνισότητες, διχόνοιες καὶ συνεχεῖς σπαραγμοὺς ὡς καὶ τὴν ὁλοκληρωτικὴ καταστροφή.
Χρειαζόμαστε καὶ πάλι, ἐπειγόντως, φλογεροὺς πατέρες σὰν τὸν Πατροκοσμᾶ, ποὺ νὰ μὴν ἀδιαφοροῦν γιὰ τὸν λαό, νὰ τὸν διχάζουν καὶ νὰ συμβιβάζωνται μὲ τὴν ἐξουσία, ἀλλὰ νὰ κηρύττουν, ὅπως ὁ Πατροκοσμᾶς, πίστη στὸν Θεό, ἀγάπη στὸν συνάνθρωπο, ἑνότητα καὶ ἀλληλεγγύη. Χρειαζόμαστε, ἐπίσης, ἐμπνευσμένους διδασκάλους, ποὺ δὲν θὰ διδάσκουν στὰ παιδιά μας τὰ «ἄθεα γράμματα» ἀλλὰ θὰ τὰ ὁδηγοῦν στὴν ἀναζήτηση τοῦ ὁσίου, τοῦ ἀληθοῦς, τοῦ δικαίου, τοῦ ὡραίου. Χρειαζόμαστε, τέλος, κοινωνικοὺς ἐργάτες ποὺ δὲν θὰ ξεπουλοῦν τὰ ὅσια καὶ τὰ δίκαια τοῦ γένους μας ἀλλὰ θὰ μάχωνται μέχρι θυσίας γιὰ τὴν δικαιοσύνη, τὴν ἀγάπη, τὴν συνεργασία τῶν ἀνθρώπων τοῦ λαοῦ μας καὶ θὰ δημιουργοῦν προϋποθέσεις γιὰ τὴν εἰρηνικὴ συνύπαρξη τῶν ἀνθρώπων, ὅπου γῆς.
Τότε καὶ μόνον τότε θὰ ἔχει λάβει καὶ ὁ Πατροκοσμᾶς τὴν πληρωμή του, ὅπως λέει καὶ ὁ ἴδιος, «ὅταν καθήσωμε πέντε-δέκα νὰ συνομιλοῦμε τὰ θεῖα νοήματα», ὅταν ζήσωμε καὶ ἐμεῖς, σήμερα, ἀληθινὴ χριστιανικὴ ζωὴ καὶ πολιτευτοῦμε μὲ δικαιοσύνη, εἰρήνη, ἀγάπη καὶ συνεργασία. «Ἐὰν τὸ κάμνετε, τότε δὲν μὲ φαίνεται καὶ ἐμὲ ὁ κόπος μου. Εἰ καὶ δὲν τὸ κάμνετε, φεύγω λυπημένος μὲ δάκρυα στὰ μάτια».
Τί λέτε, ἀδελφοί μου; Θὰ δώσωμε στὸν Ἅγιο τὴν πληρωμή του γιὰ τὸν κόπο του; Θὰ τοῦ κάνωμε ἕνα δῶρο, ὅπως τοῦ ἀξίζει, στὴν ἑορτή του; Ἐὰν τὸ κάνωμε, τὸ ὄφελος θὰ εἶναι διπλό. Καὶ τὸν Ἅγιο θὰ εὐχαριστήσωμε ποὺ ἐργάστηκε μὲ αὐτοθυσία γιὰ τὴν δική μας σωτηρία, ἀλλὰ καὶ οἱ ἴδιοι θὰ ἔχωμε κάνει ἕνα σημαντικὸ βῆμα γιὰ τὴν δική μας σωτηρία. Στὸ μεταξὺ ἄς δεώμαστε στὸν μαρτυρικὸ καὶ ἀγωνιστὴ Ἅγιο τοῦ Θεοῦ, Κοσμᾶ, νὰ πρεσβεύῃ θερμῶς στὸν Κύριο ὑπὲρ ἡμῶν, τῶν οἰκογενειῶν ἡμῶν, τῆς πατρίδος μας καὶ τοῦ κόσμου ὅλου! Γένοιτο!
