Πώς ο Προτεσταντισμός και ο Διαφωτισμός εκδυτικοποίησε τον Μωαμεθ
Ο καθηγητής Τζον Τόλαν είναι κατηγορηματικός: «Ο Διαφωτισμός έβλεπε τον Προφήτη ως ήρωα του ορθολογισμού». Απόρροια αυτού είναι η «επιστημονική» δοξασία ότι η Δυτική Ευρώπη γνώρισε τους αρχαίους Ελληνες σοφούς μέσω του «Φωτισμένου Ισλάμ».
του Jean-Yves Grenier
[Ο καθηγητής Τζων Τόλαν* – συγραφέας ενός βιβλίου για το πως οι Δυτικοί έβλεπαν τον Μωάμεθ και γενικότερα το Ισλάμ – είναι κατηγορηματικός: «Ο Διαφωτισμός έβλεπε τον Προφήτη ως ήρωα του ορθολογισμού» (εδω). Με άλλα λόγια, όσο οι Δυτικοί απομακρύνονταν από τον χριστιανισμό, τόσο έβλεπαν θετικά το Ισλάμ. Και αυτό σε μια εποχή που άλλοι συνάνθρωποί τους, και μάλιστα Ευρωπαίοι, αλλά Βαλκάνιοι – και αυτό μετρούσε πολύ στα μάτια των κληρονόμων του μίσους των Καθολικών κατά των ‘’αιρετικών’’ ορθοδόξων – απειλούνταν με εξαφάνιση κάτω από τον τουρκικό-μουσουλμανικό ζυγό! Και ίσως εξηγεί καλύτερα ότι πέρα από τα κρατικά συμφέροντα υπάρχει κάτι βαθύτερο στον προαιώνιο φιλοτουρκισμό των Δυτικών... Ε.Δ.Ν.]
“Το θέμα του βιβλίου μας δεν είναι ο Μουχαμάντ, αλλά ο Μωάμεθ, η φαντασιακή μορφή που φιλοτέχνησαν μη μουσουλμάνοι Ευρωπαίοι συγγραφείς μεταξύ του 12ου και του 21ου αιώνα”, εξηγεί ο Τζων Τόλαν. Οι δυτικές αναπαραστάσεις του Προφήτη εξελίσσονταν συνεχώς για λόγους που σχετίζονται μάλλον με καθαρά ευρωπαϊκά ζητήματα και λιγότερο με την καλύτερη γνώση του Ισλάμ.
Το πρώτο καιρό, σε μια Ευρώπη κατεστραμμένη από εισβολές, οι Σαρακηνοί δεν είναι παρά κάποιοι εισβολείς μεταξύ πολλών άλλων. Παραμορφωμένος, ο Μωάμεθ συχνά συγχέεται με έναν από τους θεούς τους. Η υποτιθέμενη ειδωλολατρία των Σαρακηνών είναι εξάλλου ένα βασικό στοιχείο στην αιτιολόγηση των σταυροφοριών. Τα πράγματα αλλάζουν από τον 12ο αιώνα, όταν οι χριστιανοί θεολόγοι εξισώνουν το Ισλάμ με την αίρεση και τον Μωάμεθ με έναν ψευδοπροφήτη. Γράφονται αντι-μουσουλμανικές πραγματείες, και η πιο διαβασμένη, του Πιέρ Aλφόνς, ενός Εβραΐου που μεταστράφηκε στον Χριστιανισμό και καλού γνώστη της αραβικής λογοτεχνίας, παρουσιάζει τον Μωάμεθ ως απεσταλμένο του διαβόλου για να εκτρέψει τους χριστιανούς από το σωστό δρόμο. Αυτή η διαβολική φύση τον κάνει λάγνο, υπόσχεται στους μαθητές του έναν παράδεισο σαρκικών απολαύσεων, είναι η συνήθης ρετσινιά στο Ισλάμ στη χριστιανική παράδοση.
Σπάνιοι είναι οι συγγραφείς που τολμούν μια διαφορετική προσέγγιση. Αυτή είναι η περίπτωση του Nίκολας Κουζάνους**, του πρώτου Λατίνου συγγραφέα που τον βλέπει θετικά. Στο Κοσκινισμένο Κοράνι (1461), δείχνει ότι η απόρριψη της Τριάδας εξηγείται πρώτα από την άρνηση του πολυθεϊσμού και ότι εάν ο Μωάμεθ αρνείται τη σταύρωση του Χριστού, είναι για να τον δοξάσει στα μάτια των απολίτιστων Αράβων, οι οποίοι θεωρούσαν επαίσχυντο ένα τέτοιο τέλος.
Οι κατακτήσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Ευρώπη από τον δέκατο έκτο αιώνα έχουν ενισχύσει κατά κάποιον τρόπο τον αρνητικό μύθο του Μωάμεθ. Αλλά σε έναν αιώνα θρησκευτικών πολέμων στους κόλπους του Χριστιανισμού, η αίρεσή του φαίνεται λιγότερο επικίνδυνη από αυτήν των Προτεσταντών στα μάτια των Καθολικών και αντίστροφα. Έτσι ο Λούθηρος γράφει για τον Πάπα ότι ο Μωάμεθ «φαίνεται τόσο καθαρός όσο και ένας άγιος». Και για τους Καθολικούς, ο γάμος των ιερέων θυμίζει τη φιληδονία του Μωάμεθ και την πολυγαμία του …
Ο Φραγκίσκος της Ασίζης άφησε τα μοναστικά του καθήκοντα και συμμετείχε στην 5η παπική Σταυροφορία, την οποία αποφάσισε η Σύνοδος του Λατερανού το 1205. Μετά την κατάληψη της Διαμέττης ο Φραγκίσκος επεδίωξε, τον Σεπτέμβριο του 1219, και συνάντησε τον Σουλτάνο της Αιγύπτου Αλ Καμέλ με σκοπό να τον μεταστρέψει στο Χριστιανισμό. Οι δυτικές πηγές αναφέρουν ότι ο Σουλτάνος εντυπωσιάστηκε από το χαμόγελο του Φραγκίσκου αλλά δεν …τσίμπησε. Η αιώνια τακτική των Δυτικών: μαστίγιο και χαμόγελα!
Στην Αγγλία του 17ου αιώνα, τη διχασμένη ανάμεσα στους Αγγλικανούς και τους Πουριτανικούς Δημοκρατικούς, γοητεύει με το σχέδιό του μιας πολιτικής επανάστασης με το πρόσχημα της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. “Με άλλα λόγια, ο Μωάμεθ είναι ένας ταραχοποιός και επαναστάτης: είναι σαν τον Κρόμγουελ.” Φαίνεται συνεπώς, συνεχίζει ο συγγραφέας, ότι «το ενιαίο μέτωπο ενάντια στο Ισλάμ εξαρθρώθηκε». Με τον Διαφωτισμό, είναι αρχικά, όπως προβλέπεται, ένα από τα θύματα των αντιθρησκευτικών πολεμικών. Στην περίφημη Πραγματεία των τριών απατεώνων που εκδόθηκε το 1719, ο Μωυσής, ο Ιησούς αλλά και ο Μωάμεθ κατηγορούνται ότι επινόησαν ευσεβιστικές φαντασιώσεις για να υποτάξουν τους πληθυσμούς στους ιερείς και τους πρίγκιπες.
Λίγο αργότερα, ο Βολταίρος τον θεώρησε ενσάρκωση του φανατισμού στην τραγωδία Ο φανατισμός ή ο Μωάμεθ ο Προφήτης (1741). Ωστόσο, το Ισλάμ χρησιμοποιείται επίσης ως όπλο για την κριτική στην Εκκλησία. Στην τριαδικότητα της Εκκλησίας αντιτίθεται ο καθαρός και μη κληρικαλιστικός μονοθεϊσμός του Ισλάμ και ο Μωάμεθ γίνεται για πολλούς, στη Γαλλία, όπως στην Αγγλία, ένα χρήσιμο πρότυπο. Το καλύτερο παράδειγμα είναι ο ίδιος ο Βολταίρος, ο οποίος άλλαξε άποψη, ίσως μετά από τη εμπεριστατωμένη ανάγνωση του Κορανίου. Στην Κατήχηση ενός τίμιου ανθρώπου (1763), δεν είναι πλέον ο φανατικός αλλά ο νομοθέτης του αραβικού έθνους, ικανός να επιβάλει ένα ειρηνευτικό νόμο σε όλους, όταν ο Χριστιανισμός είναι μόνο βία και διαίρεση. Είναι αξιοσημείωτο ότι αυτή η κρίσιμη λειτουργία που αποδίδεται στον Μωάμεθ συναντάται ακόμα και τον 19ο αιώνα στην πιο μεταρρυθμιστική πτέρυγα του γερμανικού εβραϊσμού, ο οποίος τον θεωρεί καλύτερο Εβραίο από τους στενόμυαλους Ορθόδοξους Εβραίους και του οποίου η ανοχή τον φέρει σε αντίθεση με τους αντισημίτες Χριστιανούς. Ο Μωάμεθ έγινε θετική αναφορά χάρη στον Διαφωτισμό. Δεν εκπλήσσει λοιπόν που ο Ναπολέοντας περιγράφεται από τον Βίκτορα Ουγκώ ως «ο Μωάμεθ της Δύσης» και από τον Γκαίτε ως «παγκόσμιος Μωάμεθ»! “Εκείνοι που πιστεύουν ότι το Ισλάμ και ο προφήτης του έπαιξαν μόνο έναν δευτερεύοντα ρόλο στη δυτική κουλτούρα πρέπει να επανεξετάσουν τα αρχεία τους“, λέει ο Tόλαν. Είναι αιώνες τώρα που οι Ευρωπαίοι μιλούν και αντιμάχονται γι ‘αυτόν.»
*Ο Τζων Τόλαν (1959, Μιλγουώκι) είναι ιστορικός, ειδικός στις πολιτισμικές και θρησκευτικές επιρροές μεταξύ αραβικού και λατινικού κόσμου κατά τον Μεσαίωνα. Επισκέπτης καθηγητής σε πολλά Πανεπιστήμια, σήμερα διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Ναντ. Από το πλούσιο συγγραφικό του έργο του, εκτός από το Μωάμεθ, ο Ευρωπαίος (2018) ξεχωρίζει και το Η Ευρώπη και το Ισλάμ (2009).
**Ο Νίκολας Κουζάνους (1401 – 1464) ήταν Γερμανός φιλόσοφος, θεολόγος, καρδινάλιος, νομικός και αστρονόμος. Την Ανοιξη του 1437 –δεκαέξι χρόνια πριν την Αλωση – στέλνεται από τον Πάπα στην Κωνσταντινούπολη και συναντά τον Αυτοκράτορα Ιωάννη Παπαιολόγο τον 8ο για την ένωση των Εκκλησιών. Μπορούμε βάσιμα λοιπόν να ισχυριστούμε ότι ήξερε από πρώτο χέρι τι εστί Ισλάμ…
Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος
