Τελικά στατιστικά αποτελέσματα της «Πανδημίας» στις Χριστιανικές Ορθόδοξες χώρες το Πάσχα 2020.
Από επιστημονική άποψη, ένα πείραμα ιστορικής σημασίας διεξήχθη κατά την Μεγάλη Εβδομάδα τού 2020, όσον αφορά στο εάν και κατά πόσον ο COVID-19 μεταδίδεται κατά την Ακολουθία των Αγίων Παθών σε Ορθόδοξες Χριστιανικές χώρες. To πείραμα ήταν τεραστίων διαστάσεων, σε πολυεθνικό και διηπειρωτικό επίπεδο, αφού σε αυτό συμμετέσχον εν τοις πράγμασι όλες οι Ορθόδοξες χώρες στην Ανατολική Ευρώπη και την Καυκασία, ήτοι οι χώρες όπου οι Ορθόδοξοι συνιστούν πλειονότητα. Ειδικότερα, το σύνολο αυτών των (13) χωρών, με συνολικό πληθυσμό 259 εκατομμύρια, διχοτομήθηκε στατιστικώς σε δύο υποσύνολα: αφενός μεν σε (5) χώρες που επέτρεψαν στους πολίτες τους να εκκλησιασθούν ή και μεταλάβουν των Αχράντων Μυστηρίων κατά την Μεγάλη Εβδομάδα, αφετέρου δε σε (8) χώρες που επέβαλαν τότε θρησκευτικό lockout των πολιτών τους, ήτοι δρακόντεια απαγόρευση προσέλευσης των πιστών σε ναούς κατά την Μεγάλη Εβδομάδα. Σε εκείνο το προσωρινό διχοτομικό θρησκευτικό πλαίσιο—με παρόμοιες ή σταθερές άλλες συνθήκες (ceteris paribus) κοινωνικο-οικονομικού lockdown σε όλες τις (13) χώρες—κατεγράφη ένα δυσεξήγητο φαινόμενο: Εν συνόλω και επί ένα μήνα μετά την Ανάσταση, και αντίθετα με πλείστες όσες επιστημονικοφανείς προβλέψεις ή και προειδοποιήσεις επιδημιολόγων, οι θάνατοι εκ του COVID-19 στις (5) Ορθόδοξες χώρες που επέτρεψαν την συμμετοχή των πιστών στην Ακολουθία των Αγίων Παθών ήσαν αναλογικά λιγότεροι κατά μέσο όρο από τους αντιστοίχους θανάτους στις (8) ομόδοξες χώρες που επέβαλαν θρησκευτικό lockout. Λιγότεροι, ΟΧΙ περισσότεροι.
1. Προαιτιολόγηση του θρησκευτικού lockout
Συγκεκριμένα, οι Ορθόδοξες χώρες όπου ρητώς ή σιωπηρώς επετράπη η προσέλευση των πιστών στις εκκλησίες κατά την Μεγάλη Εβδομάδα, ήσαν οι εξής πέντε, με συνολικό πληθυσμό 66 εκατομμύρια: Ουκρανία, Λευκορωσία, Βουλγαρία, Γεωργία και FYROM. Οι Ορθόδοξες χώρες τού θρησκευτικού lockout ήσαν οι εξής οκτώ, με συνολικό πληθυσμό 193 εκατομμύρια: Ρωσία, Ρουμανία, Ελλάδα, Βουλγαρία, Μολδαβία, Αρμενία, Κύπρος και Μαυροβούνιο.
Σε πολιτικό επίπεδο, το πρωτοφανές στην Παγκόσμια Ιστορία1 θρησκευτικό lockout στις ως άνω (8) χώρες κατά την Μεγάλη Εβδομάδα, ερείδετο επί επιστημονικοφανών διισχυρισμών, με τα εξής μεταξύ άλλων δύο κύρια επιχειρήματα περί πιθανολογουμένης μεταδοτικότητος του COVID-19 κατά την διάρκεια της Ακολουθίας των Αγίων Παθών:
(α) Υπό το πρίσμα τού αδιαμφισβητήτου γεγονότος ότι στην Ελλάδα «αντί να έρθει ο κορονοϊός από τους πρόσφυγες και μετανάστες, ήρθε από τους Αγίους Τόπους» (ΑΥΓΗ 6-3-2020), οι εκκλησίες αποτελούν «υγειονομικές βόμβες» έτοιμες να «εκραγούν» κατά τον εορτασμό του Πάσχα (ΤΑ ΝΕΑ 2-4-2020).
(β) Δεδομένου ότι «μέσα στους τρόπους μετάδοσης [του κορονοϊού] είναι και το σάλιο» (ΑΝΤ1 11-3-2020), ο ιός μεταδίδεται και διά της Θείας Κοινωνίας. Επομένως η Θεία Κοινωνία «πρέπει να αποφευχθεί με την σημερινή της μορφή, μέχρι να έχουμε ασφαλές εμβόλιο» (ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ 3-5-2020).
2. Έλεγχος στατιστικών υποθέσεων
Σε αυτό το επιχειρηματολογικό πλαίσιο, στις (8) Ορθόδοξες χώρες όπου επεβλήθη θρησκευτικό lockout, επεκράτησε η στατιστική υπόθεση (statistical hypothesis) ότι εάν δεν επεβάλετο lockout κατά την Μεγάλη Εβδομάδα, τότε ενδέχετο σε κάθε τέτοια χώρα να «γινότανε της Ιταλίας», δηλαδή τότε οι θάνατοι από τον κορονοϊό (υπετίθετο ότι) θα ανήρχοντο σε επίπεδα αντίστοιχα με εκείνα της Ιταλίας, ήτοι σύνολο νέων θανάτων της τάξεως των ΕΚΑΤΟΝΤΑΔΩΝ ανά 1.000.000 κατοίκους ανά μήνα στη χώρα.2 Συγκεκριμένα, η Ιταλία προεβάλλετο ως παράδειγμα προς αποφυγή, δεδομένου ότι εκεί έλαβαν χώρα 18.641 τέτοιοι θάνατοι συνολικά από 11 Μαρτίου μέχρι 11 Απριλίου 2020, ή ισοδυνάμως (κατά πληθυσμιακή αναλογία) 308 θάνατοι ανά 1.000.000 κατοίκους κατά την 31ήμερη περίοδο που προηγήθηκε της Μεγάλης Εβδομάδος.
Ό έλεγχος αυτής της υποθέσεως (hypothesis testing), όπως και περεμφερών υποθέσεων 3 υπέρ του θρησκευτικού lockout σε Ορθόδοξες χώρες, είναι πλέον εφικτός βάσει των τελικών (απολογιστικών) στατιστικών στοιχείων 4 περί των επιδόσεων των Ορθοδόξων χωρών όσον αφορά στην εξέλιξη της «Πανδημίας». Συγκεκριμένα, βάσει των στοιχείων τού
Παγκοσμίου Οργανισμού Υγείας (WHO), απεδείχθη 5 ότι όλες εκείνες οι εν πολλοίς επιστημονικοφανείς υποθέσεις ή προβλέψεις ουδόλως ανταπεκρίνοντο προς την πραγματικότητα: Εν συνόλω κατά την 47ήμερη περίοδο από την Κυριακή των Βαΐων μέχρι και 39 ημέρες μετά την Κυριακή του Πάσχα,6 ήτοι μέχρι και την ημέρα της Αναλήψεως, οι θάνατοι από τον COVID-19 στις μεν (5) Ορθόδοξες χώρες όπου επετράπη η συμμετοχή των πιστών στην Ακολουθία των Αγίων Παθών ανήλθαν σε 14 θανάτους ανά 1.000.000 κατοίκους κατά πληθυσμιακά σταθμισμένο μέσο όρο (Πίνακας COVID-19 Ορθοδόξων Χωρών, στήλη 15, προτελευταία γραμμή), στις δε (8) ομόδοξες χώρες όπου επεβλήθη θρησκευτικό lockdown ήσαν αναλογικά υπερδιπλάσιοι, ήτοι ανήλθαν σε 29 θανάτους ανά 1.000.000 κατοίκους κατά αντίστοιχο μέσο όρο (Πίνακας COVID-19 Ορθοδόξων Χωρών, στήλη 15, τελευταία γραμμή). Δηλαδή απεδείχθη ότι στις (5) Ορθόδοξες χώρες όπου οι πιστοί συμμετείχαν στην Ακολουθία των Αγίων Παθών, οι κατ’ αναλογία πληθυσμού τέτοιοι θάνατοι όχι μόνον ΔΕΝ ανήλθαν σε εκατοντάδες ανά 1.000.000 κατοίκους 7 (όπως συνέβη σε κάποιες ετερόδοξες χώρες), αλλά επί πλέον ήσαν αναλογικά ΛΙΓΟΤΕΡΟΙ των αντιστοίχων (υπερδιπλασίων) θανάτων στις ομόδοξες χώρες που εφήρμοσαν θρησκευτικό lockout !
Επομένως, εκ του αποτελέσματος (δια μονοπλεύρου ελέγχου επί τη βάσει πραγματικών δεδομένων), απερρίφθη (rejected) η εν λόγω μηδενική υπόθεση (null hypothesis) επιστημόνων περί (δήθεν) υψηλής μεταδοτικότητος του COVID-19 κατά την Ακολουθία τής Μεγάλης Εβδομάδος σε Ορθόδοξες χώρες. Απεναντίας επεβεβαιώθη (accepted) η αντιδιαμετρικώς ή και «ακραίως» αντίθετη εναλλακτική υπόθεση (alternative hypothesis) ιερωμένων, σύμφωνα με την οποία η επί τη βάσει κοινωνικής αποστασιοποιήσεως (social distancing) συμμετοχή πιστών στην Ακολουθία των Αγίων Παθών και η Θεία Κοινωνία κατά την Μεγάλη Εβδομάδα, όχι μόνον δεν επιφέρουν δραστική αύξηση θανάτων από τον ιό, αλλά απεναντίας συντείνουν θεραπευτικώς στην ανάσχεση της Πανδημίας.
Παρότι αυτή η άποψη της ιεραρχίας ορισμένων ορθοδόξων χωρών, ειδικά μάλιστα όσον αφορά στη Θεία Κοινωνία,8 χαρακτηρίσθηκε «οπισθοδρομική»,9 εντούτοις, βάσει πραγματικών στατιστικών στοιχείων, η (θρησκευτική) άποψη των ιερωμένων —και ΟΧΙ η αντίθετη («επιστημονική») άποψη επιδημιολόγων κ.ο.κ.— είναι αυτή που επεβεβαιώθη από την πραγματικότητα στην Ανατολική Ευρώπη και την Καυκασία.
3. Ζητούμενο: Επεξήγηση του φαινομένου
Η παρούσα μονογραφία καταγράφει και στοιχειοθετεί στατιστικώς-απολογιστικώς αυτό το αδιαμφισβήτητο πλέον φαινόμενο στην Ορθοδοξία το 2020, περί μη μεταδόσεως του COVID-19 σε Ορθόδοξες χώρες κατά την Ακολουθία των Αγίων Παθών, και ειδικά περί μη μεταδόσεως του ιού διά της Θείας Κοινωνίας κατά την Μεγάλη Εβδομάδα σε αυτές τις χώρες, χωρίς να αποπειράται να το επεξηγήσει, δεδομένου ότι η επιστημονική ή μεταφυσική του επεξήγηση κείται πέραν των θεματικών ορίων της μονογραφίας.
Εντούτοις, όπως υπονοείται σε έγκυρα δημοσιεύματα, ίσως ένας από τους λόγους που ο κορονοϊός ΔΕΝ μεταδόθηκε κατά την διάρκεια της Ακολουθίας των Αγίων Παθών σε Ορθόδοξες χώρες το 2020, σε αντίθεση με όσα έλαβαν χώρα τότε σε ετερόδοξες εκκλησίες ανά τον Κόσμο, ίσως οφείλεται, εκτός άλλων, στο τελετουργικό τής Ορθοδοξίας, στο οποίο
ούτε πολυπληθής χορωδία υφίσταται, ούτε οι πιστοί συμμετέχουν ενεργά σε ομαδική υμνολογία (που αμφότερες αποτελούν χαρακτηριστικά ετεροδόξων εκκλησιών).10 Μια επιπρόσθετη δε εξήγηση της διαφοράς μεταδοτικότητος του ιού μεταξύ Ορθοδόξων και ετεροδόξων χωρών είναι οι πολιτικές καθολικού εμβολιασμού κατά της φυματίωσης που εφαρμόζονται σε Ορθόδοξες χώρες (ΕΘΝΟΣ 7-4-2020).
Ακόμη όμως και αν ευσταθούν εν μέρει αυτές οι εξηγήσεις σχετικά με την διαφορά μεταδοτικότητος του ιού μεταξύ Ορθοδόξων και ετεροδόξων χωρών, εν τούτοις δεν εξηγούν το οξύμωρο των καλυτέρων επιδόσεων των Ορθοδόξων χωρών που επέτρεψαν την συμμετοχή των πιστών στην Ακολουθία των Αγίων Παθών, σε σύγκριση με τις (χειρότερες) επιδόσεις των ομοδόξων χωρών που επέβαλαν θρησκευτικό lockout. Υπό αυτό το πρίσμα επομένως, η πίστη των Ορθοδόξων προφανώς ενισχύεται από τα επί του προκειμένου (στατιστικά) ευρήματα, δεδομένου ότι δι’ αυτών των ευρημάτων απεδείχθη το αχρείαστο του θρησκευτικού lockout σε Ορθόδοξες χώρες κατά την Μεγάλη Εβδομάδα —lockout που ούτως επενήργησε θετικά υπέρ τής Ορθοδοξίας, εις επίρρωση της Καποδιστριακής ρύσεως «ἡ Πρόνοια οὐδέν ἐπί ματαίῳ ποιεῖ».
4. Μαθήματα Μέτρου από την Γεωργία
Οι επιδόσεις της Γεωργίας κατά την αντιμετώπιση του κορονοϊού ανεδείχθησαν ως οι κορυφαίες στον Ορθόδοξο κόσμο, και όχι μόνον: Οι Γεωργιανοί συμμετέσχον στην Ακολουθία των Αγίων Παθών ευτάκτως, κατά δε την 39ήμερη περίοδο από την Κυριακή των Βαΐων μέχρι και 31 ημέρες μετά την Κυριακή του Πάσχα, στην Γεωργία έλαβαν χώρα μόνον 9 θάνατοι συνολικά, ήτοι μόνον 2 θάνατοι ανά 1.000.000 κατοίκους αντιστοίχως (Πίνακας COVID-19 Ορθοδόξων Χωρών, πρώτη γραμμή, στήλες 12 και 15 αντιστοίχως). Από δε τις 15 Μαΐου 2020, οι νέοι θάνατοι από κορονοϊό στην Γεωργία ήσαν επί εβδομάδες μηδέν (0) κάθε ημέρα, μέχρι την εορτή τής Αναλήψεως (28 Μαΐου 2020).11
Αυτή η επιτυχία της Γεωργίας δεν προέκυψε τυχαία: Η Κυβέρνηση της Γεωργίας δεν ακολούθησε «τυφλά» (μονοδιάστατα) τις συστάσεις των επιστημόνων. Απεναντίας, «εν αντιθέσει προς ιατρικές εισηγήσεις, οι θρησκευτικές συγκεντρώσεις δεν περιωρίσθησαν δια νόμου, κυρίως προκειμένου η Γεωργιανή Ορθόδοξη Εκκλησία να μπορέσει να τελέσει τις λειτουργίες του Ορθοδόξου Πάσχα» (AGENDA.GE 29-4-2020). Ειδικότερα, η Γεωργία ανεζήτησε και εφήρμοσε μια «χρυσή τομή» ή «ισορροπία» μεταξύ ιατρικών (υλιστικών) εισηγήσεων και θρησκευτικών (πνευματικών) παραδόσεων, με αποτέλεσμα, σύμφωνα με τον πρωθυπουργό της Giorgi Gakharia, «o Γεωργιανός λαός να κατορθώσει να επιδείξει μια υψηλή αίσθηση κοινωνικής ευθύνης και ταυτόχρονα να παραμείνει αφοσιωμένος στη θρησκευτική του πίστη και στην Εκκλησία» (AGENDA.GE 20-4-2020).
5. Συμπέρασμα
Τα στατιστικά ευρήματα στην παρούσα μονογραφία είναι χρήσιμα για την λυσιτελή και ἐν Μέτρῳ 12 διαχείριση του πιθανολογομένου δευτέρου κύματος της «Πανδημίας» COVID-19 το 2020-2021, σύμφωνα με το λίαν επιτυχημένο πρότυπο της Γεωργίας. Συγκεκριμένα, όσον
αφορά στην Ακολουθία των Αγίων Παθών σε Ορθόδοξες χώρες, απεδείχθη επιστημονικά ότι ο εκκλησιασμός και η Θεία Κοινωνία ΔΕΝ συντελούν αφ’ εαυτών στη διάδοση του κορονοϊού, εφ’ όσον τηρούνται μέτρα ευταξίας, απολύμανσης και κοινωνικής αποστασιοποίησης κατά την διάρκεια της Ακολουθίας εντός και εκτός κάθε ναού, όπως συνέβη στη Γεωργία και σε άλλες Ορθόδοξες χώρες όπου επετράπη η στοιχειώδης άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων και δικαιωμάτων των Ορθοδόξων κατά την Μεγάλη Εβδομάδα.
6. Επιμύθιο
Την Μεγάλη Εβδομάδα τού 2020, για πρώτη φορά στη δισχιλιετή ιστορία τής Ορθοδοξίας, ο Εσταυρωμένος εγκατελείφθη ΜΟΝΟΣ επί του Σταυρού από το χριστεπώνυμο πλήρωμα σε πολλές Ορθόδοξες χώρες, όπως είχε συμβεί και πριν από σχεδόν 2000 χρόνια στον Γολγοθά, όπου ο Ιησούς υπερυψούτο ψυχορραγών επί του Τιμίου Σταυρού, εγκαταλελειμμένος από τους οπαδούς του, από τους υπ’ Αυτού θαυματουργικώς ευεργετηθέντες, ακόμη και από τους μαθητές του και μετέπειτα Αγίους Αποστόλους. Παράλληλα όμως, η πρωτοφανής (αν και προσωρινή) διχοτομική διαφοροποίηση των Ορθοδόξων χωρών, όσον αφορά στην επιβολή θρησκευτικού lockout, δημιούργησε τις αντικειμενικές συνθήκες, επίσης για πρώτη φορά στη ιστορία τής Ορθοδοξίας, προς επιστημονική τεκμηρίωση και απόδειξη του γεγονότος ότι ο ιός μιας Πανδημίας (COVID-19) ΔΕΝ μετεδόθη κατά την Ακολουθία των Αγίων Παθών, και ειδικά διά της Θείας Κοινωνίας, στις Ορθόδοξες χώρες που δεν εφήρμοσαν θρησκευτικό lockout. Πράγματι επομένως, όπως επεσήμανε ο Μέγας Καποδίστριας, «ἡ Πρόνοια οὐδέν ἐπί ματαίῳ ποιεῖ».
Υποσημειώσεις
1 John D. Pappas “Ιστορική Ημέρα η Mεγάλη Πέμπτη 2020, με τον Εσταυρωμένο εγκαταλελειμμένο”, Θέματα Ελληνικής Ιστορίας, 17-04-2020.
2 Ενδεικτικά, ακόμη και στη Γεωργία, όπου επετράπη η προσέλευση των πιστών στις εκκλησίες κατά την «Πανδημία» στη χώρα, ο καθηγητής Paata Imnadze, Επιστημονικός Διευθυντής τού Εθνικού Κέντρου Ελέγχου Ιάσεων και Δημοσίας Υγείας (NCDC) της Γεωργίας, παρότρυνε τους Ορθοδόξους συμπολίτες του να μην προσέλθουν σε ιερούς ναούς κατά την Μεγάλη Εβδομάδα, επί λέξει ως εξής: «Μείνετε σπίτι, αλλιώς ό,τι συνέβη στην Ιταλία, θα συμβεί και σ’ εμάς» (OC Media 16-4-2020).
3 Μία προφανώς ηπιότερη εκδοχή τής ως άνω ερεβώδους «μηδενικής υποθέσεως» (null hypothesis) ήταν ότι σε Ορθόδοξες χώρες όπου θα επετρέπετο η προσέλευση των πιστών στις εκκλησίες κατά την Μεγάλη Εβδομάδα, οι θάνατοι από τον κορονοϊό θα ανήρχοντο σε επίπεδα που θα ήσαν αισθητά υψηλότερα από εκείνα σε ομόδοξες χώρες όπου θα επεβάλλετο θρησκευτικό lockout, ήτοι με περισσότερους θανάτους, της τάξεως τουλάχιστον των ΔΕΚΑΔΩΝ θανάτων ανά 1.000.000 κατοίκους ανά μήνα, στις πρώτες χώρες (no-lockout) απ’ ό,τι στις δεύτερες (lockout).
4 Από επιστημονική άποψη, αυτό το πείραμα στις Ορθόδοξες χώρες διεξήχθη υπό ιδανικές αναλυτικές συνθήκες εν τοις πράγμασι (χωρίς καν να το έχει επιδιώξει συνειδητά η κυβέρνηση οποιασδήποτε χώρας), δεδομένου ότι πέραν της εν λόγω στατιστικής διχοτομήσεως του συνόλου τους, ίσχυαν τότε κατά τα άλλα παρόμοιες ή και ίδιες συνθήκες (ceteris paribus) στα δύο υποσύνολα. Ενδεικτικά:
(α) Σε όλες τις (13) Ορθόδοξες χώρες εφηρμόζετο τότε ένα πανομοιότυπο lockdown (κοινωνικό, οικονομικό, εκπαιδευτικό).
(β) Οι Ορθόδοξες χώρες έχουν παρόμοιες παραδόσεις και συστήματα αξιών, λόγω μάλιστα των οποίων εις ουδεμία Ορθόδοξη χώρα εφηρμόσθησαν επιστημονικοφανείς πολιτικές τού τύπου «ανοσίας τής αγέλης».
(γ) Πολλές από αυτές τις χώρες είναι γενετικώς συγγενείς (σλαβικές ή με κάποιες σλαβικές επιμειξίες).
(δ) Κατά την έναρξη της Μεγάλης Εβδομάδος, αμφότερα τα ομόδοξα υποσύνολα είχαν, κατά περίεργη σύμπτωση, το ίδιο σημείο εκκίνησης, ήτοι συσσωρευτικό σύνολο 3 θανάτους ανά 1.000.000 κατοίκους κατά μέσο όρο (Πίνακας COVID-19 Ορθοδόξων Χωρών, στήλη 13, δύο τελευταίες γραμμές).
5 H αποδεικτική διαδικασία ενταύθα είναι ντετερμινιστική παρά στοχαστική, χωρίς δηλαδή να τίθεται θέμα συναρτήσεων κατανομής, ή εγκυρότητος στατιστικού δείγματος, διότι τα παρατιθέμενα σχετικά δεδομένα είναι τελικά αποτελέσματα (ex post) —και όχι προβλέψεις (ex ante)— των σχετικών επιδόσεων όλων των Ορθοδόξων χωρών εφ’ όλου του πληθυσμού τους, χωρίς πιθανολογικές διακυμάνσεις στις αξίες των μεταβλητών, και επομένως τα εξαγόμενα συμπεράσματα είναι μάλλον επαγωγικά παρά αναγωγικά, όπως π.χ. ισχύει με τα (οριστικά) τελικά αποτελέσματα εθνικών εκλογών σε σύγκριση με τις (πιθανολογικές) εκτιμήσεις προεκλογικών δημοσκοπήσεων.
6 Δεδομένου ότι η μεν περίοδος επώασης του COVID-19 είναι 3-14 ημέρες (Harvard Medical School, 29-5-2020), η δε μέση περίοδος νοσοκομειακής περίθαλψης (median hospitalization LoS) ασθενών από τον κορονοϊό κυμαίνεται από 4 μέχρι 21 ημέρες σε χώρες εκτός Κίνας (Rees, E. M., et al.), το χρονικό διάστημα των 39 ημερών μετά την Ανάσταση (20 Απριλίου – 28 Μαΐου) είναι επαρκές για την εξαγωγή επιστημονικώς τεκμηριωμένων και λογικώς ασφαλών συμπερασμάτων σχετικά με την διάδοση του κορονοϊού κατά την Μεγάλη Εβδομάδα (12-19 Απριλίου) στις Ορθόδοξες χώρες.
7 Γενικά, στις Ορθόδοξες χώρες οι νεκροί από τον κορονοϊό ήσαν, στη χειρότερη περίπτωση, της τάξεως των ΔΕΚΑΔΩΝ ανά 1.000.000 κατοίκους ανά μήνα, επ’ ουδενί δε εκατοντάδων (Πίνακας COVID-19 Ορθοδόξων Χωρών, στήλη 15): Κατά την 39ήμερη περίοδο μετά την Ανάσταση, τις χειρότερες επιδόσεις σημείωσαν η Ρουμανία και η Μολδαβία που επέβαλαν θρησκευτικό lockout (με 48 και 67 τέτοιους θανάτους αντίστοιχα), ενώ τις καλύτερες επιδόσεις επέτυχε η Γεωργία που δεν επέβαλε τέτοιο lockout (με μόνον 2 τέτοιους θανάτους).
8 «Ιερά Σύνοδος: Ο κορονοϊός δεν μεταδίδεται με την Θεία Κοινωνία» (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΉ, 9-3-2020).
9 Πριν την Μεγάλη Εβδομάδα, συστημικά MME ανέγραφαν ότι αποπνέει «άρωμα Μεσαίωνα» το να αντιδρούν οι ιερωμένοι στον θρησκευτικό αποκλεισμό (lockout) του πληρώματος της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Οι συντάκτες τέτοιων άρθρων θεωρούσαν τότε ότι το πλαίσιο του ευρυτέρου lockdown (κοινωνικο-οικονομικο-εκπαιδευτικού) είναι ασύμβατο με τυχούσα μαζική προσέλευση πολιτών σε κλειστούς χώρους, άρα και πιστών σε ιερούς ναούς τής Ορθοδοξίας, ειδικά μάλιστα κατά την Μεγάλη Εβδομάδα οπότε η συρροή πιστών σε ιερούς ναούς είναι συνήθως μεγάλη ή και πιθανολογικώς ανεξέλεγκτη (Liberal 12-3-2020).
10 Οι ετερόδοξες πολυμελείς χορωδίες ενδεχομένως επενεργούν ως «υπερμεταδότες» («superspreaders») του ιού, δεδομένου ότι «οι επιστήμονες έχουν εντοπίσει κρούσματα σε μια κηδεία, μια εκκλησιαστική λειτουργία [σσ. ετεροδόξων εκκλησιών], … όπου οι παρευρισκόμενοι συμμετείχαν ενθουσιωδώς σε ομαδικούς ύμνους» (ELEMENTAL 6-6-2020). Επί παραδείγματι, ο ιός μεταδόθηκε σε 45 μέλη τής 121μελούς χορωδίας τής κομητείας Skagit Valley κατά την διάρκεια μιας απογευματινής πρόβας στην Πρεσβυτεριανή εκκλησία στο Mount Vernon στην Washington (LOS ANGELES TIMES 29-3-2020). Παρομοίως, στην εκκλησία Shincheonji του Ιησού στο Daegu στη Νότια Κορέα, «ένα άτομο θεωρείται ότι μετέδωσε τον ιό σε εκατοντάδες με αυτόν τον τρόπο» (VANITY FAIR 23 Απριλίου 2020).
11 Όσον αφορά στην αντιμετώπιση της «Πανδημίας» το 2020, οι συγκριτικά καλύτερες επιδόσεις τής Γεωργίας (που ΔΕΝ επέβαλε θρησκευτικό lockout) έναντι των αντιστοίχων της ομοδόξου Ελλάδος (που επέβαλε τέτοιο lockout), αναλύονται στην πλήρη έκδοση της παρούσης μονογραφίας (σσ. 20-21, Εκθ. 10-12) εδώ.
Ενδεικτικά, κατά την 39ήμερη περίοδο από 20 Απριλίου μέχρι 28 Μαΐου 2020, ήτοι από την Δευτέρα τής Διακαινησίμου εβδομάδος μέχρι την εορτή τής Αναλήψεως του Κυρίου, κατεγράφησαν συνολικά 61 θάνατοι από τον COVID-19 στην Ελλάδα έναντι μόνον 8 τέτοιων θανάτων στη Γεωργία, ήτοι 5,85 θάνατοι ανά 1.000.000 κατοίκους στην Ελλάδα έναντι μόνον 2 θανάτων ανά 1.000.000 κατοίκους στη Γεωργία. Πέραν μάλιστα αυτού του γεγονότος —ότι μετά την Κυριακή του Πάσχα, οι νέοι θάνατοι από τον ιό στην Ελλάδα ήσαν αναλογικά σχεδόν τριπλάσιοι από τους αντιστοίχους στη Γεωργία— είναι αξιοσημείωτο ότι η Γεωργία (όχι όμως και η Ελλάδα) κατόρθωσε να εκμηδενίσει τον αριθμό νέων θανάτων από τον ιό μεσούσης της περιόδου, ήδη δύο εβδομάδες πριν την εορτή της Αναλήψεως: Από τις 15 Μαΐου 2020 και μέχρι το τέλος της περιόδου (ή και το τέλος τού Μαΐου), ο αριθμός νέων θανάτων από τον COVID-19 ανά ημέρα στη Γεωργία ήταν μηδέν (0).
12 Περί της εννοίας τού Μέτρου ιδέ: Pappas, John D, 2014. “The Concept of Measure and the Criterion of Sustainability,”
