Mert Kaya: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
Ο Μερτ Καγιά γεννήθηκε και μεγάλωσε στον Βουτζά της Σμύρνης και εργάζεται ως κοινωνιολόγος στο παράρτημα της UNESCO στη Σμύρνη. Σπούδασε κοινωνιολογία στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Μέσης Ανατολής, με μεταπτυχιακό στο Τμήμα Πολιτισμικών Σπουδών και Media του Πανεπιστημίου Hacettepe. Η διπλωματική του εργασία ήταν μια έρευνα μνήμης με θέμα τον εξισλαμισμό των Ελλήνων της Ανατολής το διάστημα 1919-1925. Είναι υποψήφιος διδάκτορας στο Τμήμα Επιστημών Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Hacettepe. Το βιβλίο του Ο εξισλαμισμός των Ελλήνων της Μικράς Ασίας την περίοδο 1919-1925, που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Κυριακίδη σε μετάφραση της Ευνίκης Μίχα, μας έδωσε την αφορμή για την ακόλουθη συνέντευξη.
Πώς ξεκινήσατε να γράφετε το βιβλίο σας Ο εξισλαμισμός των Ελλήνων της Μικράς Ασίας την περίοδο 1919-1925;
To βιβλίο μου περιλαμβάνει την έρευνα που πραγματοποίησα και τη μεταπτυχιακή μου εργασία. Νόμιζα ότι η οικογενειακή μου ιστορία ήταν μοναδική, κάθε οικογένεια έχει τα δικά της μυστικά – όμως δεν ήταν έτσι. Ήθελα να κάνω γνωστή αυτή την ιστορία ψάχνοντας ταυτόχρονα για άλλες παρόμοιες, κρυμμένες ιστορίες σε όλη την περιοχή της Ανατολίας. Με την έρευνά μου και την ακαδημαϊκή της δημοσίευση ήθελα να αποδείξω ότι υπάρχουν ακόμα Έλληνες στην Τουρκία, που ναι μεν νιώθουν ότι πρέπει να κλείσουν το στόμα τους, όμως υπάρχουν! Είναι η πρώτη εργασία που αφορά τους εξισλαμισμένους Έλληνες οι οποίοι έμειναν πίσω την περίοδο της ανταλλαγής των πληθυσμών. Χρησιμοποιώντας τις μεθόδους της προφορικής συνέντευξης, μίλησα με τα παιδιά και τα εγγόνια των εξισλαμισμένων Ελλήνων ανακαλύπτοντας τις κρυμμένες ιστορίες τους. Οι φωνές τους έπρεπε να ακουστούν στο ευρύ κοινό, αυτός ήταν ο βασικός μου στόχος.
Τι συνέβη με τους Έλληνες που δεν ήταν σε θέση να φύγουν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή;
Στη μεταπτυχιακή μου εργασία υπάρχουν έξι κρυμμένες οικογενειακές ιστορίες. Τώρα γράφω τη διδακτορική μου διατριβή, έχοντας άλλες έξι παρόμοιες ιστορίες. Στο σύνολό τους είναι δώδεκα κι ακόμα υπάρχουν πολλές αφηγήσεις από την Ελλάδα. Η κατηγοριοποίησή τους σύμφωνα με το φύλο και την ηλικία δεν είναι εύκολη υπόθεση. Υπάρχουν νεαρά κορίτσια κι αγόρια, ένα μικρό κορίτσι κι ένα αγόρι, μικρά παιδιά που παρέμειναν στην Τουρκία. Κάποιοι από αυτούς παντρεύτηκαν τους Τούρκους που αγάπησαν, άλλοι όμως απήχθησαν από τις συμμορίες των Τσετών. Πολλά παιδιά χάθηκαν μέσα στον πανικό και ανατράφηκαν μέσα σε μουσουλμανικές οικογένειες που τα υιοθέτησαν. Ορισμένες οικογένειες πήραν κάποια παιδιά ως υπηρέτες στα σπίτια τους, αλλάζοντας τα ονόματα και τη θρησκεία τους.
Πώς συνέχισαν τη ζωή τους όσοι έμειναν πίσω αλλάζοντας ταυτότητα για να επιβιώσουν;
Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να κρατήσεις ένα μυστικό που αφορά την ταυτότητά σου. Ο πρώτος έχει να κάνει με την ασφάλειά σου, είναι μια στρατηγική που σε βοηθά να ζήσεις μέσα σε ένα διαφορετικό περιβάλλον. Πρέπει να συμπεριφέρεσαι σαν αυθεντικός μουσουλμάνος και πολλές φορές να υιοθετείς απόψεις πιο ριζοσπαστικές. Η τουρκική ιδεολογία διαμορφωνόταν πάνω στο μίσος για τους Έλληνες, πώς θα μπορούσες λοιπόν να κάνεις γνωστή την πραγματική σου ταυτότητα εκείνη την περίοδο; Ένας άλλος τρόπος σχετίζεται με την τραυματική εμπειρία που έζησαν αυτοί οι άνθρωποι. Η μνήμη του τραύματος σε αναγκάζει να σιωπήσεις, πώς θα ήταν δυνατό για παράδειγμα να μιλήσεις ελεύθερα, όταν είχες δει ολόκληρη την οικογένειά σου να σκοτώνεται μπροστά στα μάτια σου;
Σύμφωνα με την έρευνά μου, όλα τα παιδιά και τα εγγόνια των οικογενειών που κρύβονταν άλλαξαν σταδιακά τον τόπο κατοικίας τους. Μετακινήθηκαν σε άλλες πόλεις ή μετανάστευσαν σε άλλες χώρες. Απ’ όσο γνωρίζω, υπάρχει μια οικογένεια που παρέμεινε στον ίδιο τόπο, αλλά πρόκειται για μια πολύ ισχυρή και μεγάλη οικογένεια. Παρ’ όλη τη δύναμή της, όμως, δεχόταν μεγάλη πίεση και τα μέλη της αποκαλούνταν γκιαούρηδες και ντονμέδες. Ντονμές είναι μια υποτιμητική έκφραση για κάποιον που άλλαξε τη θρησκεία του με τα χρόνια κι έγινε μουσουλμάνος. Για να ζήσεις με ασφάλεια μέσα σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον πρέπει να απορρίψεις το παρελθόν και την πραγματική σου ταυτότητα. Πρέπει να φαίνεσαι πιο ριζοσπάστης, εκδηλώνοντας την απέχθειά σου για τους Έλληνες.
Μεγαλώσατε ως Τούρκος και κάποια στιγμή μάθατε ότι οι γονείς σας ήταν Έλληνες. Πώς νιώσατε ύστερα από αυτή την αποκάλυψη;
Όταν άκουσα τους πρώτους υπαινιγμούς για την καταγωγή μου ήμουν μόνο δέκα ετών και στην αρχή δεν μπορούσα να καταλάβω τη σημασία τους. Αργότερα όμως άρχισα να ψάχνω και να ρωτώ περισσότερο για την οικογένειά μου. Τι συνέβη στους προγόνους μου; Γιατί έχουμε συγγενείς στην Ελλάδα; Δεν μπορούσαν να μου δώσουν κάποια απάντηση. Δεν ήξεραν λεπτομέρειες. Μεγάλωσα στη Σμύρνη, όπου οι Έλληνες ήταν εχθροί μας. Στο πανεπιστήμιο συνέχισα την έρευνά μου μελετώντας τα δικαιώματα των μειονοτήτων στην Τουρκία. Ήρθα αντιμέτωπος με το παρελθόν μου και με την κρυμμένη οικογενειακή ιστορία, την οποία αποδέχτηκα με όλη την καρδιά μου. Οι συγγενείς μού έδωσαν πληροφορίες για άλλους συγγενείς που ζουν στην Ελλάδα, τους οποίους αναζήτησα και βρήκα.
Οι πρόγονοί σας έζησαν στην Αμάσεια του Πόντου. Ήταν αυτός ο λόγος για να ξεκινήσετε την έρευνά σας για τους Έλληνες που έμειναν στην Τουρκία;
Όταν έψαξα περισσότερο για την Αμάσεια, τη Σαμψούντα και τον Πόντο συνειδητοποίησα ότι θα έπρεπε να υπάρχουν περισσότεροι εξισλαμισμένοι Έλληνες. Κι όταν επισκέφτηκα το χωριό των παππούδων μου (στο Vezirköprü), άκουσα σχετικές ιστορίες. Έχω επίσης επισκεφτεί κάποιον από αυτούς που βρίσκεται στην Μπάφρα. Αυτές οι ανακαλύψεις μού δίνουν δύναμη και κουράγιο για να δουλέψω πιο εντατικά πάνω στη μελέτη μου.
Ήταν εύκολο να ολοκληρώσετε τη μελέτη σας;
Ναι, δεν συνάντησα σοβαρές δυσκολίες. Στην αρχή δεν ήξερα ότι υπήρχαν κι άλλες κρυμμένες οικογένειες Ελλήνων σαν τη δική μας. Μόλις είχα αρχίσει να μιλώ για την πικρή ιστορία του παππού μου σε συμπόσια, συναντήσεις και συνέδρια. Μίλησα για την ιστορία μου και σε φίλους. Έγραψα ένα κείμενο σχετικό και το έστειλα στα μέλη της ευρύτερης οικογένειάς μου. Έπειτα απ’ όλα αυτά, κάποιοι άρχισαν να μου γράφουν και να μου στέλνουν μηνύματα από διαφορετικές πόλεις. Είχαν κι αυτοί ιστορίες παρόμοιες. Τους μίλησα αναλυτικά για την ιστορία της οικογένειάς μου και τότε άρχισαν να με εμπιστεύονται και να μιλούν για τις δικές τους.
Δεν είναι απλώς συγγενείς, είναι η οικογένειά μου, η μητέρα μου κι ο πατέρας μου, η αδερφή μου κι ο αδερφός μου. Είμαστε τα χαμένα κομμάτια ενός παζλ. Βρήκαμε ο ένας τον άλλον. Μου φέρθηκαν σα να ήμουν ο γιος τους, ο γιος που έχασαν.
Για ποιο λόγο η ανταλλαγή των πληθυσμών προκάλεσε πληγές που δεν μπορούν να επουλωθούν μέχρι σήμερα;
Επειδή ποτέ δεν θελήσαμε να κοιτάξουμε κατάματα την πραγματικότητα. Πρώτη φορά κάποιος άρχισε να μιλά για τους Έλληνες που χάθηκαν και για εκείνους που εξισλαμίστηκαν στην Τουρκία. Υπάρχουν πολλές ακόμα οικογένειες που δεν μιλούν. Επιπλέον, πολλοί Τούρκοι κατέλαβαν τα σπίτια και τη γη των Ελλήνων, φοβούνται λοιπόν ότι θα αναγκαστούν να παραδώσουν πίσω αυτές τις περιουσίες. Σύμφωνα με τους Τούρκους ιστορικούς, όλοι οι Έλληνες (εκτός από αυτούς που κατοικούσαν στην Κωνσταντινούπολη ή στα τουρκικά νησιά) έφυγαν από την Τουρκία την περίοδο της ανταλλαγής των πληθυσμών. Πολλοί άνθρωποι δεν έχουν το κουράγιο να αντιμετωπίσουν μια διαφορετική πραγματικότητα κι ούτε θέλουν ν’ αλλάξουν οι πεποιθήσεις και τα στερεότυπά τους, παρόλο που υπάρχει ένας ελέφαντας στο δωμάτιο!
Στο βιβλίο σας σημειώνετε ότι η έρευνά σας καλύπτει ένα κενό στη μελέτη αυτής της περιόδου. Πιστεύετε ότι η ελληνική μετάφραση θα βοηθήσει προς αυτή την κατεύθυνση;
Φυσικά, η ελληνική μετάφραση με βοήθησε να δω τις αντιδράσεις των Ελλήνων που έχασαν τους συγγενείς τους κατά την ανταλλαγή – πολλοί άνθρωποι από την Ελλάδα μού έγραψαν για τους συγγενείς που έχασαν κι όλη αυτή η διαδικασία καθιστά την εργασία μου πιο αληθινή.
Είστε ικανοποιημένος από την απήχηση του βιβλίου σας;
Ναι, πάρα πολύ. Έχω λάβει χιλιάδες μηνύματα από την Ελλάδα κι αυτό με κάνει χαρούμενο και μου δίνει ενθάρρυνση να συνεχίσω την έρευνά μου. Την ίδια στιγμή λαμβάνω κάποια απειλητικά μηνύματα από Τούρκους, αλλά δε δίνω καμιά σημασία. Οι περισσότεροι αναγνώστες μού εκφράζουν την ευγνωμοσύνη τους.
Τι θα λέγατε σ’ αυτούς που θα διαβάσουν τη συνέντευξή σας;
Το ξέρω ότι δεν είμαι ο μόνος, απλώς έψαξα κι έγραψα για καταστάσεις πραγματικές. Είμαι σίγουρος ότι ο παππούς μου Ισαάκ αναπαύεται εν ειρήνη τώρα. Σας παρακαλώ, διαβάστε το βιβλίο και τις ιστορίες του για να μάθετε τι μας συνέβη. Είμαστε ακόμα εδώ και θα προσπαθήσουμε να μείνουμε εδώ. Πρέπει να γράψουμε, να ερευνήσουμε, να φιλοτεχνήσουμε την εικόνα και να κάνουμε μια ταινία γι’ αυτή τη σιωπή, ώστε να ακουστούν οι φωνές των εξισλαμισμένων Ελλήνων. Τώρα μιλούν τα εγγόνια. Πρέπει να αντιμετωπίσουμε το παρελθόν και να μην το λησμονήσουμε. Για να καταλάβουμε περισσότερα, πρέπει πρώτα να θυμόμαστε. Είμαστε ακόμα εδώ και θα παραμείνουμε για να φτιάξουμε καινούριες γέφυρες.
Ποια είναι η κατάσταση σχετικά με τους σεισμούς στην Τουρκία; Η Ελλάδα έστειλε διασώστες και εξοπλισμό για να βοηθήσει τους ανθρώπους που επλήγησαν, θα θέλατε να κάνετε κάποιο σχόλιο;
Ένας σεισμός 7,7 Ρίχτερ έπληξε συνοικίες της πόλης Καραμανμαράς και μια μέρα μετά ένας ακόμα σεισμός ισχύος 7,6 Ρίχτερ έπληξε μια διαφορετική περιοχή στην ίδια πόλη. Ήταν η μεγαλύτερη καταστροφή των τελευταίων εκατό χρόνων – σύμφωνα με τον επίσημο απολογισμό, περισσότεροι από 40.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Οι σεισμοί έπληξαν και τις γειτονικές περιοχές, όπου ζουν 13 εκατομμύρια άνθρωποι. Οι Αρχές κήρυξαν κατάσταση έκτακτης ανάγκης, γεγονός που σημαίνει κλήση για διεθνή βοήθεια. Διασώστες απ’ όλο τον κόσμο έφταναν καθημερινά στην περιοχή ξεκινώντας τις έρευνες διάσωσης. Μια από τις μεγαλύτερες ομάδες που έφτασαν ήταν η ελληνική και ο τουρκικός λαός είναι ευγνώμων για την προσπάθειά της. Οι άνθρωποι εδώ δεν θα ξεχάσουν ποτέ το κλάμα και τους πανηγυρισμούς των Ελλήνων, όταν έβγαλαν ένα παιδί μέσα από τα χαλάσματα. Όπως γνωρίζετε, η τουρκική ιστοριογραφία έχει θεμελιωθεί πάνω στην ύπαρξη εχθρών, όπως συμβαίνει και με άλλα εθνικιστικά κράτη. Το τουρκικό κράτος βλέπει παντού εχθρούς, όπως είναι η Ελλάδα, η Αρμενία ή το Κουρδιστάν. Για πολιτικούς λόγους οι τουρκικές κυβερνήσεις χρησιμοποίησαν διακηρύξεις και δηλώσεις εναντίον αυτών των χωρών με σκοπό τη δημιουργία μιας συμπαγούς εθνικιστικής ιδεολογίας. Έχουν πετύχει τον στόχο τους. Αυτές οι τακτικές δημιούργησαν ρητά, όπως το: «Οι Τούρκοι δεν έχουν φίλους παρά μόνο τους ίδιους τους Τούρκους». Οι άνθρωποι μπορούν να χαράξουν σύνορα μεταξύ των χωρών δημιουργώντας καινούργια κράτη, όμως ο πολιτισμός δεν μπορεί να περιοριστεί, δεν μπορεί να λειτουργήσει μέσα σε ασφυκτικούς περιορισμούς. Έλληνες και Τούρκοι γνωρίζουν καλά πως μοιάζουν πολιτισμικά και γενετικά σε πάρα πολλά σημεία. Μπορούμε να βαδίσουμε μαζί κλείνοντας τις πληγές του παρελθόντος. Ομάδες διάσωσης έχουν έρθει στη χώρα μας ξανά το 1999, δεν είναι η πρώτη φορά που μας βοηθούν. Οι πολιτικές του μίσους δεν θα πρέπει να εμποδίζουν την αλληλοκατανόηση, όμως θα γίνουν εκλογές αυτή τη χρονιά γι’ αυτό και στο κοντινό μέλλον θα ακούσετε πάλι τις διακηρύξεις μίσους. Ωστόσο, ελπίζω πως τούτη τη φορά οι άνθρωποι εδώ δεν θα ξεχάσουν το πόσο μοιάζουμε και την προσπάθεια που κατέβαλλαν οι διασώστες για να βρουν τους θαμμένους κάτω από τα ερείπια, ελπίζω ότι δεν θα παρασυρθούν από κηρύγματα μίσους που έχουν σαν στόχο μόνο τις εκλογές.
Μετάφραση από τα αγγλικά: Απόστολος Σπυράκης
